کنکور در رهگذار شبکه‌هاي اجتماعي

شايد بتوان گفت که گفت‌و‌گو با ديگران، از نخستين علاقه‌مندي‌هاي بشر و از ابتدايي‌ترين راه‌هاي ارتباطي وي با ساير انسان‌ها، از گذشته تا به امروز بوده است، و در عصر حاضر، به شگفت انگيزترين نوع آن رسيده‌ايم که همانا ارتباط مبتني بر اينترنت و شبکه‌هاي اجتماعي است.

در اين شبکه‌ها در اغلب موارد، انسان‌ها، بدون اينکه يکديگر را ديده باشند، با هم ارتباط برقرار مي‌کنند و هر آنچه را که در سر دارند، با ميليون‌ها انسان ديگر در سراسر جهان به اشتراک مي‌گذارند؛ از سوي ديگر، سرعت انتشار اخبار، برخط (آن‌لاين) است و در کسري از ثانيه، بروز هر اتفاقي در هر نقطه از جهان را مي‌توان متوجه شد. اين عجين شدن تکنولوژي با زندگي روزمرۀ انسان، به قدري رواج يافته است که اکثر جامعه‌شناسان، زندگي در عصر حاضر را زندگي در عصر تکنولوژي مي‌نامند.

جيمسون(Fredric Jameson)، جامعه‌شناس معاصر آمريکايي، که بيشتر به خاطر تحليل‌هايش از روندهاي فرهنگي معاصر، به ويژه تحليل‌هايش از پست مدرنيته و سرمايه‌داري، شناخته مي‌شود، عصر حاضر را با ويژگي‌هايي همانند: سطحي و فاقد عمق بودن، زوال عاطفه، فقدان تاريخ و محوريت يافتن تکنولوژي مشخص مي‌کند (ريتزر، 1400).

بسياري از اين ويژگي‌ها را مي‌توانيم در زيست روزانۀ خودمان که همانا سطحي شدن همه چيز و مهم‌ترين آن، محوريت يافتن تکنولوژي بر زندگي است، احساس کنيم و بازنمايي اين ويژگي‌ها را در شبکه‌هاي مجازي ببينيم؛ تا جايي که اغلب، روز خود را با صفحۀ تلفن همراه (موبايل) شروع مي‌کنيم و حقيقت را از فضاي مجازي مي‌طلبيم.

بر اساس داده‌هاي منتشر شده در استاتيستا[1]، استفاده از رسانه‌هاي اجتماعي، همواره يکي از محبوب‌ترين فعاليت‌هاي آن‌لاين مردم بوده است و در سال 2021، بيش از 4.26 ميليارد نفر (59 درصد از جمعيت جهان) در سراسر جهان، از رسانه‌هاي اجتماعي استفاده کرده‌اند و اين رقم تا سال 2027 به تقريباً شش ميليارد نفر افزايش خواهد يافت. ضمناً ميانگين استفاده از شبکه‌هاي اجتماعي، روزانه 2 ساعت و 29 دقيقه است (چفي[2]، 2022).

نگاهي به مطالب و آمار بيان شده در بالا، نشان مي‌دهد که تقريباً بيشتر مردم دنيا، که توانايي استفاده از شبکه‌هاي اجتماعي را دارند و در سن و سالي هستند که مي‌توانند از شبکه‌هاي ياد شده استفاده کنند، کاربر اين شبکه‌ها هستند؛ از سوي ديگر، با توجه به ويژگي‌هاي اطلاعاتي که در شبکه‌هاي مجازي منتشر مي‌شود، معمولاً اطلاعاتي گزيده و خلاصه، در دسترس همگان قرار مي‌گيرد و هر فردي به عنوان کاربر اين شبکه‌ها مي‌تواند هر آنچه را که در ذهن دارد، و گاه تصورات خود را با ديگران، به اشتراک بگذارد. مطالبي که در شبکه‌هاي مجازي منتشر مي‌شود، مانند مطالب انتشار يافته در کتاب، مجله و روزنامه نيست که افرادي متخصص آنها را ارزيابي کنند، بلکه در شبکه‌هاي اجتماعي، مطالبي اغلب سطحي و گسترده، با ديگران به اشتراک گذاشته مي‌شود؛ بدون آنکه بر درستي يا نادرستي و دقيق بودن آنها نظارت شود؛ در واقع، حکايت اين روزهاي شبکه‌هاي مجازي، اين مثل معروف است که: هر چه مي‌خواهد دل تنگت بگو!

عمدۀ موضوعاتي که در شبکه‌هاي اجتماعي مطرح مي‌شود، اغلب مسايل مهم روز کشور و جهان است و گستردگي و آزاد بودن اطلاعات در اين شبکه‌ها، موجبات شايعه پراکني را نيز فراهم مي‌آورد.

مطالعات اجتماعي روي انسان، نشان مي‌دهد که شايعه از ديد تحليلي، رفتاري انفرادي نيست که بتوان آن را به مثابه پديده‌اي مجزا مورد مطالعه قرار داد، بلکه آن را بايد به صورت يک پديده اجتماعي بررسي کرد؛ در واقع، اين پديده، در نظام روابط متقابل شکل مي‌گيرد.

بررسي زمينه‌هاي اجتماعي و فرهنگي شايعات نشان مي‌دهد که اين پديده، از گذشته‌هاي دور همواره با انسان رابطه‌اي تنگاتنگ داشته است. به طور کلي از ديدگاه اجتماعي، شايعـــه، يک پديدۀ روحي اجتماعي است که گاهي اوقات انسان‌ها را تحت سلطۀ خود مي‌گيرد و بسته به اهميت و شدت خود، دوام زيادي دارد و در طول زمان و در شکل‌هاي مختلفي ظاهر مي‌شود. بنا به اهميت اين موضوع و به گفتۀ جامعه‌شناسان، شايعه «ريشه در واقعيات ملموس جامعه دارد» و مي‌تواند رابطۀ تنگاتنگي با زندگي بشر داشته باشد و جوامع را متاثر از آن رخداد کند (ترکمان و شهابي، 1395).

با توجه به قابليت شبکه‌هاي مجازي و توانايي آنها مبني بر نشر مطالب در سطح کلان جامعه، اين شبکه‌ها مي‌توانند تاثيري سريع و وسيع بر افکار اجتماعي داشته باشند؛ چرا که در هنگام نشر اطلاعات و گاه شايعه، تشخيص درست از غلط آن از سوي مردم، کار بسيار سختي است و تنها راهکار براي مقابله با آن نيز، اطلاع رساني سريع و کافي از طريق رسانه‌هاي قابل اعتماد مردمي است؛ زيرا بيان شايعه در شبکه‌هاي مجازي و نشر وسيع آن در سطح جامعه، موجبات ناامني ذهني و اجتماعي مردم را فراهم مي‌آورد؛ از سوي ديگر، گسترش اخبار و اطلاعات و حتي شايعه در شبکه‌هاي اجتماعي، اغلب در ارتباط با يک رخداد مهم و در يک زمان مشخص در جامعه شکل مي‌گيرد.

قابل انکار نيست که مهم‌ترين رخداد ملي در طي يکي دو هفتۀ گذشته، برگزاري آزمون سراسري (کنکور) بوده است و تقريباً تمام مردم، اخبار مربوط به آن را پي‌گيري کرده‌اند.

مسلماً تنها خبري که مي‌تواند در اين روزها، در شبکه‌هاي اجتماعي به جذب مخاطب بپردازد، اتفاقات مرتبط با آزمون سراسري است؛ بنابراين، بسياري از افراد، در تلاش براي خبرسازي در ارتباط با موضوع کنکور هستند تا به بازار شايعه در اين باره دامن زنند؛ زيرا طبق تيوري منطقکنشاجتماعي ريمون بودون (Raymond Boudon)، جامعه‌شناس معاصر فرانسوي،هر چقدر موضوعي براي فرد اهميت بيشتري داشته باشد، امکان پذيرش هر خبري در مورد آن موضوع، بيشتر خواهد بود، و همچنين هرقدرخبرشايعهشده مهم‌ترباشدومردمدربارۀآنموضوع اطلاعاتکمتريداشته باشند،احتمالايجادشايعه، قوي‌ترمي‌شود (بودون، 1388).

در واقع، قابل تصور است که چون کنکور، بزرگترين رخداد مهم اجتماعي و علمي هر سالۀ کشور است، توجه عموم افراد جامعه به آن جلب شود و هر خبري حول اين رخداد، مورد پذيرش همگان قرار گيرد.

حال ممکن است هر خبري که در اين زمينه منتشر مي‌شود، واقعيت داشته باشد يا شايعه باشد؛ پس تنها راهکار آگاه سازي اذهان اجتماعي از اين رخداد مهم، اطلاع رساني اقتاع کنندۀ مخاطبان است.

در چندين هفته قبل از برگزاري نوبت اول آزمون سراسري سال 1402، شايعات زيادي از سوي شبکه‌هاي شيادي و مدعي تقلب در آزمون، به منظور فريب افکار عمومي و کسب پول‌هاي هنگفت شروع شد.

هر چند براي مقابله با اين شايعات، سازمان سنجش آموزش کشور با اطلاع رساني از طريق رسانه‌هاي جمعي، به ويژه صدا و سيما و همچنين توليد موشن گرافي‌ها و اينفوگرافيک در فضاي مجازي، اقدامات مناسبي را انجام داد و از سوي ديگر اقدامات گسترده‌اي از طريق مسؤول حفاظت آزمون‌ها براي مقابله با شبکه‌هاي شيادي تقلب در کنکور صورت گرفت و به ويژه با محدوديت ايجاد شده در اينترنت تلفن‌هاي همراه در حوزه‌هاي برگزاري آزمون سراسري، سطح تقلبات به شدت کاهش يافت و امکان هر گونه تقلبي را منتفي کرد.