حواستان به خوابتان باشد
از برنامۀ مطالعاتي‌تان عقب مانده‌ايد؟ چند ماه گذشته کم کاري کرده‌ايد و اکنون انبوهي از مباحث در مقابلتان مانده است که بايد بخوانيد؟ حجم مباحثي که بايد براي کنکور بخوانيد زياد است و هنوز موفق نشده‌ايد به وضعيت ايده آل خود برسيد؟ چه بايد کرد؟ عده‌اي در اين مدت باقي مانده، بهترين راه حل را در شب بيداري و کم خوابي مي‌بينند تا زمان بيشتري براي مطالعه و تست زني داشته باشند؛ اما آيا کم خوابي شيوۀ درستي است؟ آيا کم کردن ساعات خواب فوايدش بيشتر است يا مضرّاتش؟ مقالۀ زير، تحقيقي در همين زمينه است که مطالعۀ آن بدون شک براي شما مفيد خواهد بود.
خواب، چيزي است که يک سوم عمر خود را صرف آن مي‌کنيم؛ اما آيا کسي از ما به درستي مي‌داند که براي چه؟ دو هزار سال قبل گلن، يکي از بزرگترين محققان پزشکي در دنياي باستان، نظر داد زماني که بيداريم نيروي محرکۀ مغز، به تمام اعضاي بدن انتقال پيدا ميکند و آنها را به حرکت در ميآورد، و زماني که ميخوابيم، تمام اين شيره‌اي که در اعضاي بدن پخش شده است، به سوي مغز باز ميگردد و مغز را سيراب کرده و آن را تازه ميکند. امروزه، اين موضوع براي بسياري از ما مسخره است، اما گلن مي‌خواست به سادگي چيزي را دربارۀ خواب بيان کند که ما هر روز با آن دست به گريبان هستيم.
بر اساس تجربۀ شخصي، همۀ ما ميدانيم زماني که ميخوابيم، خواب مغز را تميز ميکند و زماني که نمي‌خوابيم مغز ما تيره خواهد شد. امروزه ما دريافته‌ايم که خواب، يک نوعي راه حل عالي طراحي شده براي بعضي از نيازهاي ابتدايي مغز است؛ راه حل بي‌نظيري که مغز با استفاده از آن، به نيازهاي وافر خود پاسخ مي‌دهد و محدوديت‌هايي را که مغز را از ديگر اعضاي بدن جدا مي‌سازد، کاهش مي‌دهد.
اولين مشکلي که هر عضو بدن بايد آن را حل کند، تهيۀ مواد مغذي براي تغذيه سلول‌هاي بدن است. در اين ميان، مغز، به دليل فعاليت‌هاي الکترونيکي که انجام مي‌دهد، يک چهارم تمام ذخيرۀ غذاي بدن را مصرف ميکند؛ اين در حالي است که مغز تنها حدود دو درصد حجم بدن را شامل مي‌شود. ميدانيم که دستگاه گردش خون، وظيفۀ انتقال مواد مغذي و اکسيژن را از طريق ارسال آن توسط رگ‌هاي خوني به اعضاي بدن ما برعهده دارد. رگ‌هاي مغز، شبکۀ پيچيده‌اي را تشکيل مي‌دهند که تمام حجم مغز را در بر مي‌گيرد. اين رگ‌ها از سطح مغز شروع مي‌شوند و داخل رگه‌هاي مغز نفوذ مي‌کنند و همان گونه که منتشر مي‌شوند، مواد مغذي و اکسيژن را به تک تک سلول‌هاي مغز مي‌رسانند. حالا همان طور که هر سلول مغزي نياز دارد براي مصرف خود مواد مغذي را دريافت کند، هر سلول، مواد زايد (پسماند) هم توليد ميکند و پاک کردن اين پسماندها دومين مشکل اساسي هر عضو بدن است که بايد به نحوي حل شود. سيستم لنفاوي بدن، که مطابق با نياز بدن خود را منطبق کرده است، يک سيستم موازي با شبکۀ مويرگهاست که در تمام طول بدن منتشر شده است و پروتيين بدن و پسماندهاي ديگر را از فضاي بين سلول‌ها به خود جذب ميکند. اين سيستم پسماندها را جذب و آنها را از طريق خون از بدن دفع ميکند؛ اما در قسمت مغز هيچ غدۀ لنفاوي وجود ندارد؛ يعني، با اينکه مغز يکي از فعالترين اعضاي بدن است و مقدار زيادي پسماند هم توليد ميکند، که بايد به نحو مناسبي دفع شوند، اما در آن غدۀ لنفاوي براي جذب پسماندها وجود ندارد؛ پس چطور مغز مشکل دفع و پاکسازي پسماندهاي خود را حل ميکند؟
مغز، مشکل زدودن پسماندهاي خود را به طور غير قابل انتظاري حل ميکند که بسيار هوشمندانه و زيباست. در مغز حوض عظيمي از يک نوع مايع وجود دارد؛ مايعي شفاف و تميز به نام «مايع نخاعي» که ما به آن «سي اس اف» مي‌گوييم. سي اس اف، فضاي پيرامون مغز را پر ميکند و پسماندهاي مغز از طريق اين مايع، راهشان را به خون پيدا مي‌کنند که اين طريق دفع پسماند، شبيه دفع از طريق غدة لنفاوي است؛ اما چيزي که در اين ميان جالب است، اين است که مايع داخل مغز و پسماندهاي داخل مغز، به طور اتفاقي راهشان را براي خروج از مغز از طريق مايع سي اس اف پيدا نمي‌کنند؛ بلکه در مغز سيستم مخصوص پمپاژ وجود دارد که اين کار را سازمان دهي و تسهيل ميکند. جالب اينجاست که مايع پيراموني مغز، تنها در سطح بيروني مغز جاي نگرفته است، بلکه «سي اس اف» به داخل لايه‌هاي مغز و در ميان لايه‌هاي مغز و در لايۀ بيرون رگ‌هاي خوني نيز راه پيدا کرده است و همان طور که پسماندها را از طريق رگ‌هاي خوني بيرون از مغز هدايت ميکند، وظيفه پاکسازي مغز را هم برعهده دارد و پسماندها را از بين سلول‌هاي داخلي مغز پاکسازي ميکند. اگر در اين باره بيشتر فکر کنيد، متوجه مي‌شويد که استفاده از لايۀ بيروني رگ‌هاي خوني به اين طريقه، يک راه حل هوشمندانه است؛ چون مغز در بين يک قشر سخت (کاسه سر) جاي گرفته و مملو از سلول‌هاي حياتي است و هيچ فضاي اضافي در بين آن براي ايجاد سيستمي شبيه سيستم غدد لنفاوي (براي پاکسازي) وجود ندارد؛ حتي رگ‌هاي خوني در مغز از قشر پيراموني مغز تا تک تک سلول‌هاي داخلي مغز راه يافته‌اند. اين بدين معناست که سطح بيروني اين رگ‌ها فضاي مناسبي براي دسترسي به لايه‌هاي داخلي مغز نيز ايجاد مي‌کنند. اين راه حل استفاده مضاعف از رشته رگ‌هاي خوني مغز و جايگزين کردن آنها و ايفاي وظيفه رشته رگ‌هاي خوني ديگر (غدد لنفاوي)، راه حل هوشمندانه‌اي است که ما را از غدد لنفاوي در مغز بي‌نياز ميکند. نکتۀ جالب اما اينجاست که هيچ عضو ديگر بدن چنين استفاده مشابهي از رگ‌ها براي پاکسازي پسماندهاي بين سلول‌ها نمي‌کنند، و اين راه حل، منحصراً متعلق به مغز است.
يافتۀ جالب و غافلگير کنندۀ ديگر اين است که همۀ فعاليت‌هايي که گفته شد، صرفاً در زماني که ما ميخوابيم، رخ مي‌دهد. در زماني که مغز به خواب مي‌رود، لايه‌هاي مغز شروع به ترک خوردن ميکند و فضاهايي براي نفوذ اين مايع را به داخل مغز فراهم مي‌کنند و باعث مي‌شوند که اين مايعات، پسماندها را از بينشان بيرون بکشند؛ در واقع مغز زماني که بيدار و مشغول به کار است، در حال جمع آوري پسماندها از بين لايه‌هاي مغز است، و زماني که فعاليتش کمتر مي‌شود و نيازي به فعاليت زياد ندارد، به پاکسازي پسماندها روي ميآورد تا آنها را از بين فضاهاي بين سلولي درون مغز پاک کند.
اين عملکرد مغز، شبيه کاري است که من و شما در مورد کارهاي معمول خانه انجام مي‌دهيم و زماني که وقت لازم را براي تميز کاري نداريم، انجامش را به آخر هفته موکول مي‌کنيم.
اما چه پسماندهايي را مغز بايد پاکسازي نمايد؟ پسماند مهمي که تحقيقات اخير روي آن متمرکز شده است، «آمي لويد – بتا» است که پروتييني است و هميشه در مغز توليد مي‌شود. در بيماران مبتلا به آلزايمر، «آمي لويد – بتا» در بين لايه‌هاي مغز انباشته و ذخيره مي‌شود و اين انباشتگي در بين سلول‌ها و عدم پاکسازي آنها، يکي از عوامل عمدۀ پيشرفت اين بيماري است.
دانشمندان محاسبه کردنده‌اند که پاکسازي «امي لويد – بتا» در زمان خواب بودن مغز، بسيار سريع‌تر از بيداري انجام مي‌شود؛ پس اگر خواب، بخشي از راه حل مغز براي مشکل پاکسازي پسماندها باشد، ما بايد طرز تفکر خود در مورد ارتباط بين خواب، «آمي لويد – بتا» و بيماري آلزايمر را به طور جامع تغيير بدهيم. مجموعه‌اي از تحقيقات باليني نشان مي‌دهد در بين بيماراني که روند بيماري آلزايمر آنها پيشرفت کرده است، کيفيت بد خواب آنها و مدت کم خوابيدن آنها ارتباط مستقيمي با افزايش ميزان انباشته شدن «آمي لويد – بتا» در مغزشان دارد.
بار ديگر تاکيد مي‌کنيم زماني که ما ميخوابيم و پيکر ما بي‌حرکت است، ماشين فوق‌العادۀ مغز ما بي سر و صدا در حال کار و پاکسازي و مرمت اين مجموعۀ غير قابل تصور است. حواستان باشد که وقتي صحبت از پاکسازي مغز به ميان مي‌آيد، صحبت از فعاليت سالم و کارکرد مغز و بدن است؛ پس اگر مي‌خواهيد در سر جلسۀ آزمون مطالبي را که فراگرفته‌ايد به خاطر بياوريد و توان تحليل و پاسخگويي به سؤال‌ها را داشته باشيد، در اين روزهاي آخر منتهي به آزمون سراسري، به کميت و کيفيت خوابتان نيز توجه داشته باشيد.
- هفته نامه پیک سنجش
