به هنر خلاصهنويسي مجهز شويد!
يکي از کارهاي بسيار مهمي که شما داوطلبان عزيز در طي دورة مطالعه و آمادگي براي کنکور بايد انجام دهيد، اين است که از روش خلاصه‌برداري مطالب در زمان مطالعه بهره ببريد. همان‌طور که همه شما مي‌دانيد، خلاصه‌برداري، تاثير بسيار زيادي بر ميزان پيشرفت و يادگيري شما مي‌گذارد و راه يادگيري‌تان را هموار ميکند. با اينکه بيشتر داوطلبان از اهميت خلاصه‌برداري مطلع هستند، اما اکثراً روش‌هاي خلاصه‌برداري و شيوه‌هاي صحيح آن را نمي‌دانند. به همين دليل در اين مقاله تصميم داريم تا شما را با خلاصهنويسي، اهميت آن و شيوه‌هاي صحيح انجام اين کار، بيشتر آشنا کنيم.
دانش‌آموزاني که در هنگام مطالعه، تنها به خواندن مطلب مي‌پردازند، نسبت به دانش‌آموزاني که در هنگام مطالعه، خلاصه‌برداري مي‌کنند، داراي بازده کمتري هستند. علت بروز اين موضوع آن است که دانش‌آموز به مرور، علاقه خود را نسبت به مطالبي که مي‌خواند از دست مي‌دهد و نمي‌تواند به آن توجه کند؛ در نتيجه، مطالب به صورت فعالانه، در ذهن او پردازش نمي‌شود؛ به طور مثال، شما ناگهان متوجه مي‌شويد که در صفحه 45 کتاب هستيد، بي‌آنکه بدانيد در همان پنج صفحه گذشته، چه خوانده‌ايد؛ انگار فقط صفحات را ورق زده‌ايد؛ پس اگر هنگام مطالعه، خلاصهنويسي کنيد حاصل کارتان مفيدتر از زماني است که صرفاً مطالب را مي‌خوانيد؛ زيرا در زمان خلاصهنويسي، مغز شما، حالت فعال‌تري دارد و سبب مي‌شود که توجهتان به مطالب بيشتر شود و احتمال آنکه مطالب را طوري پردازش کنيد که معناي مشخصي برايتان داشته باشد، افزايش يابد.
براي شما داوطلبان عزيز کنکوري، و حتي دانش‌آموزاني که مشغول درس خواندن هستيد، خلاصهنويسي به چهار دليل پيشنهاد مي‌شود: اول اينکه خلاصهنويسي هنگام مطالعه، در عميق‌تر کردن يادگيري و دقيق خواني، مؤثر است.
دوم آنکه انجام اين کار، حجم و زمان مرور را کمتر کرده و امکان مرورهاي چندين باره را به شکلي سريع‌تر براي شما فراهم ميکند.
سوم آنکه اگر خلاصهنويسي به شيوه‌اي صحيح انجام گيرد، به هنگام مرور، کارايي بهتر و مؤثرتري از مطلب اصلي خواهيد داشت، و چهارم آنکه خلاصهنويسي، اين امکان را فراهم ميکند تا تمام مطالب و مباحث مرتبط با يک موضوع را، که در کتاب درسي، جزوه، کتاب کمک آموزشي و هر منبع ديگري پراکنده است، در يک جا جمع آوري کرده و از پراکنده خواني جلوگيري نماييد و در وقت خود صرفه‌جويي کنيد.
روش‌هاي مختلف خلاصه کردن
براي اينکه خلاصهنويسي کنيد، تنها يک ابزار مجزا لازم داريد، و آن هم دفترچه يادداشت است. براي يک خلاصهنويسي خوب، شما بايد تمام خلاصه‌هاي يک درس را در يک دفترچه يادداشت کنيد و از خلاصهنويسي در برگه‌هاي پراکنده و بدون صحافي خودداري نماييد؛ زيرا با گذر زمان، حجم يادداشتها افزايش خواهد يافت و ترتيب آنها به هم خواهد خورد و يافتن و مرتب کردن آنها زمان و انرژي زيادي مي‌طلبد و کاري خسته کننده خواهد شد. خلاصهنويسي، شامل فنون مختلف يادداشتبرداري، حاشيه‌نويسي، خط کشي زيرِ جملات، دستهبندي و علامت‌گذاري مي‌شود که، بسته به شرايط و نوع مطالعه، مي‌تواند مختلف بوده و حتي براي يک درس، موارد متعددي را شامل شود.
1- علامت‌گذاري
بهترين فن مطالعه، درگير شدن با مطلب يا به اصطلاح، مطالعه فعال است. علامت‌گذاري، سريع‌ترين روش براي انجام يک مطالعه فعال است، و البته نکات مهم را نيز مشخص ميکند. زماني که مطلبي را مطالعه مي‌کنيد، در جايي که برايتان سؤال باقي مي‌ماند و مطلب را کامل متوجه نمي‌‌شويد، از علامت سؤال (؟) استفاده کنيد و کنار آن مطلب علامت بزنيد، و هر جا احساس نموديد که مطالب، سؤال‌خيز بوده و در آن به نکته مهمي اشاره شده است علامت تعجب (!)، و جايي که به يک کلمه يا عبارت کليدي برخورديد، دور آن را خط بکشيد، و پاراگراف‌هاي مهم را نيز با علامت ضربدر (×) مشخص کنيد. به طور کلي، هنگام مطالعه، استفاده از علامت گذاري، سرآغاز خوبي براي مطالعه دقيق و فعال است. دقت داشته باشيد که در استفاده از علامت‌ها و انتخاب جملاتي که خط کشي مي‌‌شوند، زياده‌‌روي نکنيد؛ چرا که در مطالعه هاي آتي حوصله‌‌تان سر مي‌رود.
2- خط کشيدن زيرِ مطالب مهم
يکي از شيوه‌هايي که در خلاصهنويسي به کار مي‌رود، خط کشيدن زيرِ مطالب مهم است. معمولاً اين روش در ميان بيشتر دانش‌آموزان و داوطلبان، از محبوبيت خاصي برخوردار است؛ زيرا هم راحت‌تر از يادداشت برداري است و هم داوطلب احساس ميکند که مطالب مهم را بدون کمترين تغييري خلاصه کرده است. براي خط کشيدن زيرِ مطالب مهم، بهتر است که از خودکارها، مدادها يا ماژيک‌هاي رنگي استفاده کنيد؛ مثلاً زيرِ مطلب بسيار مهم را با يک رنگ، مطالب کمتر مهم را با رنگ ديگر، و يا مطالب هر فصل يا موضوع را با رنگي خاص خط بکشيد. انجام اين کار باعث مي‌شود تا هم مطالب، بيشتر در ذهن شما باقي بماند و هم در کارتان تنوع بيشتري داشته باشيد و زود خسته نشويد.
در خلاصهنويسي به روش خط کشيدن زيرِ مطالب، بايد توجه داشته باشيد با وسواس اينکه ممکن است مطلبي از قلم بيفتد، زيرِ همه مطالب را خط نکشيد؛ زيرا در غير اين صورت، حاصل کار، صفحه‌اي پر از خط در زيرِ جملات مي‌شود و موجب يادگيري بيشتر شما هم نمي‌شود. اگر شما در هر صفحه، زيرِ مطالب زيادي را خط بکشيد، موجب کاهش يادگيري شما خواهد شد و نشانه آن است که اين شيوه را جانشين توجه واقعي به مطلب و برگرداندن مطلب به زبان خود کرده‌ايد. چيزي که در اين عمل بايد مدّنظر قرار دهيد و زيرِ آن را خط بکشيد، اطلاعات مهم، مانند نتيجه‌گيري‌هاي کلي، تعريف‌هاي اساسي و جمله‌هاي اصلي، که وظيفه آنها توضيح و تشريح نکات است، جملات کليدي، نکات تستي و … است؛ بدون اينکه به انديشه اصلي مطلب خدشه‌اي وارد آيد.
3- حاشيه‌نويسي
يکي از کارهاي مهمي که در خلاصهنويسي مي‌توانيد انجام دهيد، اين است که حاشيه‌نويسي کنيد. حاشيه‌نويسي، با هدف انتقال مجموعه‌اي از مطالب مهم و خلاصه شده از متني است که شما مطالعه کرده‌ايد. در حاشيه‌نويسي، مي‌توانيد کليدي ترين جمله هر پاراگراف را استخراج کرده و آن را به زبان خودتان در حاشيه کتاب يا جزوه خود يادداشت کنيد. براي انجام اين کار، در پايان هر پاراگراف از خودتان بپرسيد که اين پاراگراف قصد داشت چه مطلبي را به من بياموزد، و آن را در يک جمله و با زبان خودتان، نه به صورت کتابي، بيان کرده و يادداشت نماييد؛ به علاوه، مي‌توانيد سؤال، انتقاد يا هر مطلب ديگري را، که مربوط به همان موضوع باشد و در جاي ديگري خوانده‌ايد، حاشيه‌نويسي کنيد. اين فرآيند به تمرکز فکر، دقت، حفظ و يادگيري بهتر شما کمک ميکند
.
4- دستهبندي
يکي ديگر از روش‌هاي مهم خلاصهنويسي، دستهبندي است. استفاده از اين روش، براي مباحثي مانند تاريخ ادبيات يا احاديث درس دين و زندگي، که شامل دسته‌‌ها و طبقه‌‌بندي‌‌هاي مختلف هستند، بسيار مفيد است. روش کار نيز به اين صورت است که مطالب مختلفي را که بتوان در يک دسته قرار داد، يک جا مي‌نويسيم و آنها را دستهبندي مي‌کنيم؛ به عنوان مثال، در اين روش مي‌شود شاعران را بر حسب قرن، يا احاديث را بر اساس اشخاص، دستهبندي نمود.
5- يادداشتبرداري
اصلي‌‌ترين نوع خلاصه نويسي، يادداشتبرداري است که مي‌تواند کمک بسيار مؤثري به يادگيري طولاني مدت و همين طور صرفه‌جويي در وقت شما نمايد. يادداشتبرداري، عبارت است از برداشت کليدي‌‌ترين مفاهيم هر مطلب و ثبت آن در دفترچه‌اي جداگانه به شيوه‌اي خاص که در مرورهاي آتي شما کارايي داشته باشد. هر برگه يادداشتبرداري شده، بايد داراي دو ويژگي مهم باشد:اول اينکه بايد خلاصه و کليدي باشد؛يعني آنچه را که يادداشت مي‌کنيد، بايد حجمي بسيار کمتر از آنچه که در متن اصلي موجود است، داشته باشد. دومين ويژگي يادداشتبرداري، تداعي‌گر بودن يادداشت‌‌هاست؛ يعني بايد بتواند همه آنچه را که پاراگراف و متن قصد انتقال آن را داشته است، به شما انتقال داده و يادآوري نمايد؛به بيان ساده، يادداشتها بايد مفيد، اما مختصر باشند.
ممکن است که در ابتدا، شما در به کار گيري هر يک از اين روش‌هاي خلاصهنويسي، با مشکل مواجه شويد، اما اگر بخواهيد و اراده کنيد که مطالعه خوبي براي کنکور داشته باشيد، قطعاً مي‌توانيد به تدريج، مطالب را به بهترين شکل ممکن خلاصه برداري کنيد. حتماً به خاطر داشته باشيد که يک مطلب، بسته به اهميت و تستي بودن آن، مي‌تواند به همه اشکال يا يک شکل، خلاصهنويسي شود. در خلاصهنويسي، نکات زير را بايد رعايت کنيد تا در وقت خود صرفه‌جويي کرده و از زحمت خودتان هم بهترين نتيجه را بگيريد:
1. يکي از راه‌هاي کارا کردن يادداشتها به هنگام ثبت کلمات مهم، به کار نگرفتن کلمات اضافي است. در خلاصهنويسي، هر قدر اطلاعاتي با کلمات کمتر و عبارت‌هاي کوتاه‌تر نقل شود، کارآيي آن بالاتر است؛ بنابراين، هنگامي که اطلاعات نسبتاً زيادي را در چند کلمه خلاصه مي‌کنيم، يادداشت‌هاي ما داراي کارايي خوبي هستند. در يادداشتها بايد هدفتان اين باشد که حتي‌الامکان مطالب مختلف را، که برگرفته از درس معلم، کتاب و جزوه هستند، در جمله‌هاي کوتاه و مفيد بگنجانيد. انجام اين کار سبب مي‌شود که توجه شما صرفاً به اطلاعات مهم متمرکز شود. بايد از اين گونه جمله‌ها، يعني از جمله‌هايي که کلي‌ترين و محوري‌ترين اطلاعات را در بر دارند، يادداشت برداريد، و به جمله‌هايي که از لحاظ اهميت ساختاري، ضعيف و حاوي اطلاعات جزيي‌ترند، توجه چنداني نکنيد.
2. در خلاصهنويسي، ابتدا بايد کليات موضوع مورد توجه قرار گيرد و موضوعات به صورت نمودار درختي رسم شود و سپس به جزييات پرداخته شود. همچنين در خلاصهنويسي، بايد دقت کرد که معمولاً ايده و نکته اصلي در دو جمله اول پاراگراف بيان شود و بقيه پاراگراف، شامل توضيحات اين مطلب باشد؛ اما اين موضوع بدان معني نيست که بقيه متن، مهم نيست؛ بلکه در ادامه متن بايد به کلمات کليدي مانند: «نخستين»، «مهم‌ترين عامل»، «بيشترين تاثير»، «نکته اساسي»، «در نتيجه» و ايجابي بودن يا نبودن افعال نيز توجه کرد.
3. يکي از کارهايي که مي‌توانيد در خلاصهنويسي انجام دهيد، اين است که طرز ارتباط موضوعات اصلي و فرعي را به کمک نمودار درختي نمايش دهيد تا به درک بهتر مطالب کمک کند.
4. در هنگام مطالعه مباحث درسي، ابتدا به کشيدن خط در زيرِ مطالب اصلي، مهم و با اهميت بپردازيد و سپس خلاصهنويسي کنيد؛ زيرا انجام دو فعاليت مجزا (يادگيري و خلاصهنويسي در يک زمان واحد) باعث ايجاد اخلال و عدم تمرکز در انجام هر دو عمل مي‌شود.
5. خلاصهنويسي شما، چنانچه شامل خلاصه مباحث درسي، نکات مهم در کتاب درسي و جزوات يا تست‌هاي غلط و «نزده» شما در آزمون‌ها و مجموعه‌هاي تست باشد، داراي ارزش درسي بالايي خواهد بود، و الزاماً نبايد فقط از داخل کتاب يا جزوه شما جمع‌آوري شود.
6. اگر هنگام مطالعه مطالب خلاصهنويسي شده، که حاوي خطوط اصلي و پيامدهاي مهم است، به کم اهميتي مطالبي پي ببريم که در زمان خلاصهنويسي، مهم جلوه کرده‌اند يا به علت گذشت زمان و مرور مطلب، اهميت اوليه را ندارند، اين نکات را بايد حذف کنيم.
7. در خلاصهنويسي، به انتخاب سبک مناسب با متن خلاصه شده، رعايت يکنواختي افعال از لحاظ زمان، حجم مطالب و عدم تصرف در پيام‌ها و محتواي متن اصلي، توجه کنيد. در درس‌هاي فرمولي و قاعده‌دار، مانند: درس‌هاي شاخه رياضيات، فيزيک، شيمي، منطق، گرامر انگليسي، قواعد عربي، دستور زبان فارسي و آيين نگارش، اقتصاد، آرايه‌هاي ادبي و …، خلاصه اين درس‌ها از طريق يادداشت فرمول‌ها و قواعد، رسم نمودارهاي لازم و طبقه‌بندي دقيق اجزاي هر مبحث فراهم مي‌آيد و لازم است که براي تسلط و يادآوري در مرور مباحث خلاصهنويسي شده، براي هر مورد مثالي آورده شود.
8. چون اغلب قواعد، گاهي با موارد استثنايي و تبصره‌ها نقض مي‌شود، اين نکات خلاف قاعده نيز بايد يادداشت و آموخته شود؛ در واقع، اهميت استثناها از قواعد خيلي بيشتر است و عموماً، سؤالات مهم و اساسي کنکور نيز از ميان همين مطالب استخراج مي‌شود. در درس‌هاي هم‌گروه رياضيات، توجه به اين نکته ضروري است که توانايي حل مسايل، با توانايي تست‌زني خيلي تفاوت دارد، و مورد دوم، در مقايسه با مورد پيشين، بسيار دشوارتر و مستلزم تمرين و تکرار فراوان‌تر است.
9. در خلاصهنويسي درس‌هاي تشريحي و حفظ کردني، از قبيل: معارف اسلامي، تاريخ، جغرافيا، تاريخ ادبيات، جامعه‌شناسي، علوم اجتماعي، روان‌شناسي، فلسفه، زيست‌شناسي، زمين‌شناسي، ادبيات، شيمي (بخش‌هاي تعريفي و تشريحي) و …، بايد کل هر فصل يا گفتار را بخوانيد و مطالب اساسي و مهم را به شکلي برجسته مشخص سازيد و آن‌گاه نکات مشخص شده را در يک دفتر جداگانه يادداشت کنيد.
10. خط کشيدن زيرِ جمله‌ها و يادداشتبرداري، در مقايسه با خواندن تنها، و خلاصهنويسي، در مقايسه با خط‌کشي، مؤثرتر است؛ پس بايد به هنر خلاصهنويسي مجهز بود تا از زمان و نيز از امکانات، بيشترين استفاده را کرد.
11. برخي از داوطلبان گمان مي‌کنند که خلاصهنويسي، باعث هدر رفتن وقت مطالعاتي آنها مي‌شود و نسبت به وقتي که براي آن صرف مي‌کنند، سود کمتري دارد؛ در حالي که اين موضوع برعکس است. از مزاياي خلاصهنويسي، بهره‌گيري از يادداشت‌هاي خلاصه شده در مدت زمان کوتاه و صرفه‌جويي در زمان، تسهيل در برخورداري از محتويات مهم کتب و جزوات در حجم کم، ايجاد انگيزه در دانش‌آموزان براي مطالعه، کمک به در خاطر سپردن مطالب و از ياد نرفتن آنها و کمک به تمرکز فکر هنگام خواندن کتاب و جزوه است.
12. تاريخ يادداشت‌‌برداري‌تان را در گوشه برگه يادداشت نماييد تا در زمانهاي خاص مرور کردن، سر درگم نشويد.
13. به خاطر داشته باشيد که در برنامه‌ريزي خود، زمان‌هايي را بايد به مرور کردن اختصاص دهيد و در اين زمانهاي مرور کردن، به جاي مطالعه دوباره کتاب يا جزوه، فقط خلاصه‌هايي را که از آتها برداشته‌ايد، مطالعه کنيد.
در هر بار مرور خلاصه‌ها، نسبت به مرورهاي قبل، مي‌توانيد بخشي از خلاصه‌ها را که به طور کامل ياد گرفته‌ايد، حذف کنيد تا در وقتتان صرفه‌جويي شود.
*هفته نامه پیک سنجش
