يک مطالعه ثمربخش چگونه است؟

پيش‌خواني، اولين مرحله از مطالعه شماست. اين مرحله‌، تصويري کلي از مطالب فصل و سازمان‌بندي آن به شما به دست مي‌دهد. براي اين منظور،نخست به مرور کلي فصل مورد نظرتان بپردازيد تا با موضوعات مطرح شده در آن آشنا شويد. بعد از آن، فهرست مطالب فصل را بخوانيد و سپس عناوين بخش‌هاي اصلي و فرعي آن را مورد توجه قرار دهيد و تصاوير و نمودارها را از نظر بگذرانيد. در اين مرحله سؤال‌هايي به ذهنتان خطور مي‌کند که پس از خواندن فصل به طور کامل، ممکن است بتوانيد به آنها پاسخ دهيد.

بخش‌هاي هر فصل از کتاب مورد نظرتان را يکي يکي در نظر بگيريد و هر سه مرحله سؤال کردن، خواندن و به خود پس دادن را در مورد هر فصل اعمال کنيد. در هنگام خواندن مطالب هر بخش، موضوعات مهم آن را به صورت يک يا چند سؤال در نظر بگيريد تا بعداً به آنها پاسخ بدهيد. از خود بپرسيد: «نويسنده در اين بخش چه مفاهيم مهمي را در نظر داشته است؟» و سپس با توجه به عناوين کلي که قبلاً مطالعه کرده‌ايد، به سؤالاتي که براي شما پيش مي‌آيد، به دقت توجه کنيد تا هنگام مطالعه بتوانيد به آنها پاسخ دهيد. طرح سؤال باعث مي‌شود تا شما با تمرکز بيشتري به مطالعه ادامه دهيد و کمتر، چيزي را از قلم بيندازيد.

در اين مرحله، مطالب هر بخش از فصل را براي آگاهي از معنا و مفهوم آن، با دقت بخوانيد و ضمن خواندن سعي کنيد به سؤال‌هايي که در مرحله سؤال کردن مطرح شده بود، پاسخ دهيد. درباره مطالبي که مي‌خوانيد تامل کنيد و بکوشيد که بين آن مطالب و اطلاعات قبلي خود ارتباط برقرار کنيد. مي توانيد زيرِ واژه‌ها يا عبارت‌هاي اصلي را خط بکشيد؛ اما ميزان آن نبايد از 10 تا 15 درصد متن تجاوز کند. ضمناً تا وقتي تمام مطالب بخش معيني را نخوانده يا با همه مفاهيم اصلي آن بخش آشنا نشده و اهميت نسبي آنها را ارزيابي نکرده‌ايد، از آن يادداشت بر نداريد.

پس از خواندن هر بخش، سعي کنيد که مفاهيم اصلي را به خاطر بياوريد و اطلاعات اصلي و کليدي را از حفظ با خود بگوييد. مفاهيم را به زبان خودتان بازگو کنيد و اطلاعات را ترجيحاً با صداي بلند، و در صورتي که تنها نيستيد، آهسته بگوييد و زير لب تکرار کنيد. مطالبي را که به ياد مي‌آوريد، با متن کتاب تطبيق دهيد تا مطمين شويد که آن را به صورت کامل و درست حفظ کرده‌ايد. به کمک روش به خود پس دادن مطالب، به کمبود اطلاعات خود پي مي‌بريد و مي‌توانيد آن مطالب را در ذهن خود سازمان‌دهي کنيد.

يکي از کارهاي مهمي که انجام آن، نقش اساسي در يادگيري شما خواهد داشت، اين است که پس از به خود پس دادن، همه مطالب مهم و اصلي را به صورت خلاصه در دفتري مخصوص خلاصه برداري کنيد تا بعداً بتوانيد از آن استفاده نماييد. به خاطر داشته باشيد که خلاصه‌برداري شما نبايد به دليل وسواس و حساسيتتان، همه مطالب يا حجم زيادي از آنها را در بر بگيرد و نيز نبايد از مطالب مهم خالي باشد؛ بلکه بايد جامع و کامل باشد و در مرحله بعدي ، شما را از خواندن دوباره کتاب بي‌نياز کند. پس از آنکه بخشي از يک فصل را به اين شيوه مطالعه کرديد، به بخش بعدي بپردازيد و دوباره، مراحل سؤال کردن، خواندن، به خود پس دادن و خلاصه‌برداري را تکرار کنيد.

پس از مرور مطالب، بايد به آزمون و تست‌زني بپردازيد. تست‌زني نشان مي‌دهد که شما تا چه حدي از مطالب را ياد گرفته‌ايد و چه اشکالاتي در فراگيري آن مطالب داريد. مي‌توانيد تست‌زني را در چندين مرحله انجام دهيد؛ مثلاً در پايان هر هفته درسي خود، ساعاتي را به تست‌زني تمريني دروس مختلف اختصاص دهيد و اين کار را پيوسته ادامه دهيد تا اينکه بعداً به تست‌زني سرعتي بپردازيد. پس از انجام تست‌زني و ديدن اشکالات خود، در همان روز يا ساعت بعدي مطالعه آن درس در برنامه درسي‌تان، به سراغ مطالبي برويد که آنها را غلط زده‌ايد و دوباره آن مباحث را مرور کنيد. به اين ترتيب، خواهيد ديد که شما، يک بار ديگر، مطالب را مرور کرده و سطح يادگيري خود را بالا برده‌ايد.

برخي از داوطلبان معتقدند که مطالعه گروهي، در يادگيري بهتر و سريع‌تر بعضي از دروس، سودمند است؛ با اين حال، مطالعه گروهي بايد با روشي ويژه انجام گيرد؛ در غير اين صورت، جز اتلاف وقت و ناکامي، نتيجه‌اي به بار نخواهد آورد. براي اينکه به عنوان يک داوطلب از مطالعه گروهي خود بهره لازم را ببريد، به اين نکات توجه کنيد:

1- اندازه گروه مهم است. گروه مي‌تواند شامل دو نفر باشد؛ ولي اگر تعداد اعضا بين سه تا شش نفر باشد، مطلوب‌تر است؛ به طوري که اگر يک نفر نتوانست در جلسه شرکت کند، گروه بتواند به کار خود ادامه دهد.

2-    يک نفر از اعضا بايد در نقش سرگروه عمل کند. او بايد مراقب باشد که جلسه به شکل درستي اجرا شود و کسي بيش از حد صحبت نکند يا خيلي وقت جلسه را به هدر ندهد.

3-    هر يک از اعضا بايد مطالب فصل آينده را به خوبي مطالعه کرده و در ضمن، خود را براي پاسخگويي به سؤالات و اشکالات ديگر افراد گروه آماده کند؛ به علاوه، اگر در ميان  اين افراد، دانش‌آموزان قوي و ضعيف وجود داشته باشند، بايد سعي شود تا همه بتوانند از مباحث و نکات کليدي استفاده کرده و آنها را ياد بگيرند. از آنجايي که دانش‌آموزان ضعيف باعث مي‌شوند که دانش‌آموزان قوي به صورت خيلي کند و با سرعت پايين در جلسات گروهي پيش بروند، ممکن است که اين روند به دانش‌آموزان قوي لطمه بزند.

4-    در مطالعه گروهي همه بايد به خاطر داشته باشند که تمام مراحل يک مطالعه را رعايت کنند تا بعداً در مراحل مرور و تست زني، دچار اشکال نشوند.

5-    مطالعه جمعي باعث مي‌شود که هر لحظه امکان گفت ‌و گو بين افراد در موضوع‌هاي مختلف به وجود آيد. به خاطر داشته باشيد که اين بحث‌ها، سبب تمرکز نداشتن اعضا در مطالعه و کاهش در پيشرفت يادگيري آنها مي‌شود.

6-    مطالعه جمعي براي برخي از کتاب‌هاي درسي، مانند رياضي، مناسب است و مي‌تواند در فراگيري درس مورد نظر تاثير مثبت داشته باشد؛ البته اگر دانش‌آموز، آن بخش از درس را که مي‌تواند به تنهايي مطالعه کند، خوانده و بخشي ‌را که مشکل دارد با ديگران حل و فصل کند، اين موضوع بر يادگيري وي تاثير بيشتري مي‌گذارد.

7-    اگر مطالعه گروهي، براي رفع اشکال انجام شود، در مقايسه با مطالعه گروهي يک فصل يا بخش‌هايي از يک يا چند کتاب، بهتر است؛ بنابراين، به شما عزيزان توصيه مي‌شود، هم براي اينکه از وقت خود استفاده خوبي داشته باشيد و هم از مطالعه گروهي نتيجه بهتري بگيريد، براي رفع اشکال به مطالعه گروهي مبادرت کنيد تا مطالعه شما جنبه مرور کردن داشته باشد.

8-    مي‌توانيد بعد از مطالعه، با دوستان خود درباره مطالب مطالعه شده بحث کنيد. اين امر باعث مي‌شود که مطالب خوانده شده بهتر در ذهن شما باقي بماند. گفت‌وگو با دوستان درباره مطالب خوانده شده، نوعي مرور مطالب محسوب مي‌شود و مطالب در ذهن باقي خواهد ماند.

9-    يک بار جلسه مطالعه گروهي راه بيندازيد و منصفانه آن را محک بزنيد. اگر شما از اين روش استفاده کرديد و جواب نداد، آن را تعديل کنيد، و اگر باز هم جواب نداد، از آن دست برداريد و سعي کنيد که به مطالعه انفرادي بپردازيد و سپس براي رفع اشکال، با دوست يا دوستان خود جلسه بگذاريد.

براي اينکه از زحمت و تلاش خود در مطالعه، بهترين استفاده را ببريد حتماً به نکات زير نيز توجه کنيد:

1-    روش صحيح خط کشيدن زير نکات مهم، به اين صورت است که ابتدا بايد مطالب را خوانده و مفهوم را کاملاً درک کرده و سپس زير نکات مهم را خط بکشيد؛ نه آنکه در کتاب دنبال نکات مهم بگرديد تا زير آن را خط بکشيد ! 

2-    مي‌توانيد در هنگام مطالعه اوليه، از حاشيه نويسي در متن کتاب استفاده کنيد و در مرور بعدي به اين حاشيه‌ها هم توجه کنيد؛ البته خلاصه نويسي، از حاشيه نويسي، بهتر و کارآمدتر است.

3-    اگر مکان مطالعه شما کمى آشفته و به هم ريخته است، مرتب کردن آن را به نيم ساعت پس از مطالعه موکول کنيد؛ زيرا در اين صورت، در حين مرتب کردن اتاق، به مطالبى که مطالعه کرده‏‌ايد، فکر خواهيد کرد و زمان مفيدى را از دست نخواهيد داد.

4-    گاهى اوقات براي مطالعه، از مکان‏هاى استثنايى و هيجان‏ انگيز استفاده کنيد تا مطلبى که مطالعه مى‏کنيد، همراه آن خاطره در ذهن شما ماندگار شود.

5-    هيچ گاه مطالعه خود را به حضور در مکان خاصى مشروط نکنيد؛ زيرا در اين صورت، بهانه‏‌اى مى‏يابيد تا در ساير مکان‏ها از مطالعه بگريزيد. به ياد داشته باشيد که در حقيقت، «مکان مطالعه، جايى است که شما در آن هستيد.»

6-    بايد در خواندن کتاب استقامت داشته باشيم. استقامت، لجاجت نيست؛ بلکه نوعى بردبارى است؛ پس اگر مطلبي را خوانديد و ياد نگرفتيد، نااميد نشويد و به خاطر داشته باشيد که بسياري از داوطلبان ديگر هم در شرايط شما هستند و فقط با تکرار و سماجت است که در اين زمينه موفق مي‌شوند.

7-    به خاطر داشته باشيد که حجم مطالعه، نبايد حواس شما را پرت کند. بهتر است آن چه را که مى‏خواهيد، بدانيد و بفهميد و سپس با کلمات «سرعت» و «بيشتر» وسوسه شويد؛ زيرا اگر شما وقت مشخصي را براي مطالعه هشت صفحه بگذاريد تا همه مطالب آن هشت صفحه را فرا بگيريد، بهتر است از اينکه سي صفحه را در همان وقت بخوانيد و چيزي از آن دستگير شما نشود !

8-    بايد کتابى را که مطالعه مى‏کنيد، مختص به خود شما باشد تا به راحتى در آن علامت‏گذارى و نکته نويسى کنيد. استفاده از مداد يا ماژيک رنگى، به شما امکان مى‏دهد تا در مراجعه مجدد به کتاب، از آن بهره بيشترى ببريد؛ هر چند نبايد اين خطوط رنگى، استفاده شما را از ساير خطوط کتاب کاهش دهد.

9-    گاهى قرار دادن يک پاداشِ مشروط براى مطالعه حجم خاصى از کتاب و يادگيري کامل آن، به هيجان و لذت مطالعه مى‏افزايد و نوعى اثر تشويقى بر شما مى‏گذارد. اين پاداش‏ها مى‏تواند ديدن يک برنامه تلويزيونى، رفتن به مکانى خاص، انجام يک فعاليت مورد علاقه يا حتى خوردن يک خوراکى دلپذير باشد.

10-رنگ کاغذ، رنگ قلم، نحوه نشستن، فاصله چشم با کتاب، نور محيط و ساير شرايط مکانى نيز در کارآيى مطالعه شما کاملاً مؤثرند؛ پس سعي کنيد که تمام اين جوانب را در نظر گرفته و به صورت جدي، مطالعه خود را شروع کنيد.

11- بهترين زمان مطالعه براي انسان، هنگام آرامش و داشتن رضايت است؛ زيرا داشتن دغدغه و نگراني در هنگام مطالعه، نتايج مطلوبي را براي انسان به همراه نخواهد داشت. مشغول بودن فکر و ذهن و خستگي روح و جسم، توان فرد را کاهش مي‌دهد و در اين حالت، مطالعه کتاب، جز اتلاف وقت و بي‌حاصلي، سودي ندارد.

12- زمان مطالعه براي افراد مختلف، تفاوت مي‌کند: برخي در سکوت شب و برخي نيز هنگام صبح را به عنوان زمان مطالعه انتخاب مي‌کنند؛ اما مطالعه هنگام صبح از هر زمان ديگري بهتر است. مطالعه کتاب را صبح زود شروع کنيد؛ زيرا ذهن انسان پس از چند ساعت استراحت و آرامش، بيش از هر زمان ديگري آماده يادگيري است.

13- براي مطالعه هرچه بهتر در هنگام صبح، سعي کنيد که شب‌ها زودتر بخوابيد تا بتوانيد مطالعه مفيدي داشته باشيد. خستگي، دست کم پنجاه درصد از توانايي ذهني و مغزي انسان را کاهش مي‌دهد و مطالعه در چنين وضعيتي، يادآوري مطالب فرا گرفته پيشين را نيز با اختلال روبرو مي‌کند.

14- وسعت ديد، يکي از عوامل کندخواني است که بايد از آن پرهيز شود. هنگام خواندن، وسعت ديد را مي‌توان تا حد ديدن بيش ‌از پنج کلمه در هر توقف گسترش داد. براي ديدن بيش از يک کلمه در هر بار خواندن، بايد از حرکت سر جلوگيري شود؛ بدين ترتيب، تعداد توقف‌هاي يک خواننده در پاراگراف دو خط و نيمي، به حدود پنج تا شش توقف کاهش مي‌يابد.

15- کتاب را همواره بدون شتاب و عجله مطالعه کنيد و تا زماني که مطلبي را به درستي فرا نگرفته‌ايد سراغ مطالعه مطلب ديگري نرويد. مطالب مشکل و آسان يک کتاب، به هم پيوسته و مرتبط است و زماني‌که يک مطلب را خوب ياد نگرفته‌ايد، مطالعه ‌و يادگيري مطالب ديگر با دشواري صورت مي‌گيرد.

16-  جهش و پريدن از مطالعه يک موضوع به موضوعي ديگر، بدون در نظر گرفتن فاصله، سبب مي‌شود که دو مطلب درهم آميزد و در نتيجه هيچ کدام از دو مطلب به درستي در ذهن فرد باقي نماند. سعي کنيد مطالبي را که از يک کتاب مي‌خوانيد، به هم پيوسته و مرتبط به يکديگر باشد، و زماني که از يک موضوع به موضوع ديگر مي‌رويد، حتماً بايد مطمين شويد مطالبي را که در بين اين دو مطلب وجود داشته و شما از خواندن آنها صرف نظر کرده‌ايد، به خوبي مي‌دانيد يا ارتباطي بين آن مطالب با دو مطلب مورد نظر وجود ندارد و يا اينکه در کنکور، ارزشي در تست زني و نمره گرفتن ندارد.

17- يکي از عوامل عمده‌اي که باعث جلوگيري ‌از درک سريع و خوب يک متن در هنگام خواندن و مانع يادگيري آن مطلب مي‌شود، تداخل آموخته‌هاي قبلي و بعدي است؛ يعني مطالب قبلي آموخته شده با مطالب جديد در هم مي‌آميزد. براي جلوگيري از بروز اين حالت، بهترين راه، مطالعه تک موضوعي است؛ يعني در مدتي که يک مطلب را مي‌خوانيد، از خواندن ساير مطالب در موضوعات ديگر خودداري کنيد و تنها ذهن خود را روي همان مطلب متمرکز کنيد و پس از استراحتي کوتاه يا در ساعت مطالعه بعدي،  موضوع مطالب را تغيير دهيد. انجام اين کار، باعث تداخل پيدا نکردن دانسته‌ها و آموخته‌هاي جديد  شما سبا ساير مطالب قبلي مي‌شود.

18-  در صورت مشاهده خستگي از يک موضوع يا يک کتاب (درسي و غيردرسي)، کتاب ديگري را (با حفظ فاصله زماني) محور مطالعه خود قرار دهيد.