زيست‌شناسي را چگونه بخوانيم؟
درس زيست‌شناسي، با بالاترين ضريب به عنوان اصلي‌ترين درس گروه آزمايشي علوم تجربي براي داوطلبان اين گروه، به خصوص آنهايي که متقاضي رشته‌هاي پر‌طرفدار هستند، اهميت ويژه‌اي دارد. اگر داوطلبي در درس زيست‌شناسي، ده درصد از شما عقب بيفتد و در هر کدام از درس‌هاي اختصاصي‌هاي ديگر، پنج تا شش درصد جلو باشد، به طور کلي از شما عقب مي‌افتد. شواهد نشان مي‌دهد که فقط درصد کمي از دانش‌آموزان، تست‌هاي زيست‌شناسي را بالاي پنجاه درصد مي‌زنند.
علت اين موضوع در کم مطالعه کردن اين درس نيست، بلکه يکي از مشکلات بزرگي که داوطلبان دارند، چگونه مطالعه کردن درس زيست‌شناسي است. در اين مقاله سعي مي‌کنيم تا شما را با نحوه صحيح مطالعه و تست‌زني بهتر در اين درس آشنا کنيم. مانند همه دروس کنکور، براي نتيجه‌گيري بهتر در درس زيست‌شناسي نيز رعايت سه مرحله مطالعه اوليه، مرور و تست‌زني، بسيار مهم است.
الف- مطالعه اوليه
قبل از هر چيز بايد به خاطر داشته باشيد که مهم‌ترين منبع مطالعه زيست‌شناسي براي کنکور، کتاب درسي است. اگر زيست‌شناسي را يک درس صرفاً حفظ شدني (مثل حفظ کردن يک شماره تلفن يا شعر) مي‌پنداريد، بايد نگرشتان را درباره اين درس عوض کنيد؛ پس به حفظ کردن طوطي‌وار مطالب زيست‌شناسي نپردازيد. بايد روشي را براي مطالعه به کار ببريد که در يادگيري عميق و مفهومي زيست‌شناسي، مؤثر باشد.
با توجه به تغييرات کتاب‌هاي زيست‌شناسي، در مقايسه با سال‌هاي گذشته، ديگر نمي‌توان به کتاب زيست‌شناسي پايه خاصي اهميت بيشتري داد؛ چرا که اولاً مطالب کتاب‌هاي زيست‌شناسي، بسيار به هم پيوسته است و براي يادگيري مطالب، لازم است که تمام کتاب‌هاي زيست‌شناسي را به دقت مطالعه کرد، و دوم اينکه، بر خلاف سال‌هاي گذشته، ديگر سهم پايه خاصي در پرسش‌هاي آزمون سراسري، بيشتر از پايه ديگر نيست و مي‌توان گفت که تقريباً تعداد پرسش‌هاي برابري از هر سه پايه مطرح مي‌شود؛ پس بدون توجه به بودجه‌بندي سؤالات براي فصل‌هاي مختلف، کتاب‌هاي هر سه پايه را به صورت موازي (همراه با هم) مطالعه کنيد و اهميت يکساني براي تمام فصول هر سه پايه قايل شويد. تاکيد ما بر اين موضوع، به آن خاطر است که طبق آمار سال‌هاي گذشته، نمي‌توان هيچ فصلي از دروس زيست‌شناسي را فاقد اهميت يا کم‌اهميت‌تر از بقيه دانست.
شيوه پيشنهادي ما براي مطالعه زيست‌شناسي، اين است که ابتدا مطلب را به صورت اجمالي و گذرا (پاراگراف اول و آخر، تيترها، شکل‌ها و….) بخوانيد تا ايده کلي آن را به‌دست بياوريد. در مرحله بعد بايد در مدت زماني که در برنامه‌ريزي خود براي اين درس در نظر گرفته‌ايد، به طور دقيق و خط به خط، نکات آن را مطالعه کنيد. توجه به اَشکال و قيدها، ارتباط بين فصول و کتب مختلف، و جمع‌بندي نکات جانوران از کتب مختلف دبيرستان، بسيار مهم است. در اين مرحله، زير نکات مهم و کليدي را خط بکشيد و نکات مهم را حاشيه‌نويسي کنيد. پس از انجام اين کار، تمام فصول دروس زيست‌شناسي سه پايه را، با توجه به ارتباط موضوعي آنها، تحت عنوان‌هاي جديد دسته‌بندي کنيد.
انجام اين کار باعث مي شود تا در مرورهاي بعدي، در مدت زمان کمتر، مطالب مرتبط بيشتري را به خاطر بسپريد و به سرعت آن را فرا بگيريد. پس از مطالعه دقيق، حتماً از متن کتاب سؤال و تست طرح کنيد. به خاطر داشته باشيد که مقايسه‌اي خواندن و شباهت‌ها و تفاوت‌ها را جدول‌بندي کردن، در آزمون‌هاي سراسري سال‌هاي اخير به شدت مورد توجه قرار گرفته است؛ پس پرداختن به اين کار را هم در شيوه مطالعه خود در اين درس، مورد توجه قرار دهيد.
پيشنهاد ما اين است که مطالعه زيست‌شناسي را در برنامه درسي روزانه خود بگنجانيد؛ البته اين موضوع به ميزان اطلاعات و آمادگي شما در اين درس بستگي دارد. به هر حال سعي کنيد که در هر نوبت از مطالعه اين درس، حتماً موارد زير را رعايت کنيد:
1- در هر روز، حتماً بخشي از زمان مطالعه را به زيست‌شناسي اختصاص بدهيد ( حداقل دو ساعت)؛
2- هر ساعت از مطالعه زيست‌شناسي را تنها به يک عنوان اختصاص بدهيد؛
3- هر ساعت از مطالعه مختص يک عنوان را به چند بخش تقسيم کنيد: قسمت اول را به مرور مطالب ساعت مطالعه قبل اختصاص دهيد. در قسمت دوم، مطالب مربوط به عنوان همين ساعت مطالعه را بخوانيد. چند دقيقه استراحت کنيد، و در قسمت آخر، تست‌هاي مربوط به همين بخش را پاسخ دهيد.
در هنگام مطالعه اين درس، حتماً به نکات زير توجه داشته باشيد:
1- زيست‌شناسي، يک درس حفظ کردني نيست، بلکه درسي کاملاً مفهومي است که استفاده از ابزار هوش در پاسخگويي به سؤالات و درک مفاهيم آن، اهميت فوق‌العاده‌اي دارد. استفاده از ابزار هوش، به خصوص براي دانش‌آموز در حل تست‌هاي اين درس، کارآيي بسيار بالايي دارد. تسلّط کامل بر مطالب اين درس، نيازمند آموزش خوب، تکرار مداوم و تست زدن فراوان است تا بتواند شخص را با چالش‌هايي که طراح سؤال براي او گذاشته است آشنا کند و از آن به خوبي عبور دهد.
2- مي‌دانيد که در زيست‌شناسي، قوانين ثابت و قاطعي، مثل درس رياضي وجود ندارد؛ اما موارد استثنايي فراوان هستند؛ پس کلماتي مثل «برخي»، «بعضي»، «بسياري»، «اغلب»، «گاهي» و … را در کتاب‌هاي درسي مشخص کنيد و مفاهيم برآمده از آنها را به خاطر بسپاريد.
3- تصاوير در زيست‌شناسي، به فهم بهتر مطالب درسي کمک زيادي مي‌کنند و هر ساله به طور مستقيم، از خودِ تصوير، يا به طور غير مستقيم از مفاهيم آنها، سؤال طرح مي‌شود؛ پس زير‌نويس آنها و نامگذاري بخش‌هاي مختلف شکل‌ها را به دقت مطالعه کنيد.
4- به همان اندازه که مطالب مطرح شده در بخش‌هاي “بيشتر بدانيد” ارزشي در طرح سؤال ندارند، مطالعه و درک مفاهيم بخش‌هاي “فعاليت” و ” آزمون” در کتب درسي، خيلي مهم هستند و در چند سال گذشته، سؤالاتي از آنها مطرح شده است.
5- اسامي جانداران مختلف (مثل گياهان، جانوران، قارچ‌ها، آغازيان و باکتري‌ها) را ياد بگيريد و خصوصيات ويژه آنها را در کنارشان يادداشت کنيد. در اين موارد بايد کمي زحمت بکشيد و از کتاب‌هاي سه سال زيست‌شناسي، تمام مطالبي را که در مورد آن جاندار نوشته شده است، پيدا کنيد.
6- نام دانشمندان مختلف و نتيجه پژوهش‌هاي آنها را ياد بگيريد. همچنين موارد کشف شده از سوي آنها يا جاندار مورد مطالعه آنها را به درستي ياد بگيريد.
7- برخي از مفاهيم و مطالب در زيست‌شناسي، به قدري اهميت دارند که طرح سؤال از آنها، همه ساله تکرار مي‌شود؛ پس در يادگيري مواردي مثل: دودمانه‌ها، چرخه زندگي قارچ‌ها، هورمون‌هاي گياهي، انواع مختلف حواس جانوران، آزمايش‌هاي دي هيبريدي يا مقايسه ويژگي‌هاي پروکاريوتها با يوکاريوتها و نيز بازدانگان با نهاندانگان يا انواع بافت‌هاي گياهي و جانوري، چرخه ضربان قلب و … دقت داشته باشيد.
8- با توجه به گسترده بودن مسايل ژنتيک، مطالعه اين موضوع، نياز به دقت قابل توجهي در درک ابتدايي مسايل مطرح شده و مفاهيم آن دارد.
9- فعاليت‌ها و آزمايش‌هاي کتاب مهم هستند؛ پس به راحتي از آنها صرف نظر نکنيد؛ بلکه اين موضوعات را دقيقاً مطالعه کنيد.
ب- مرور
هر چقدر هم که شما درس زيست‌شناسي را با دقت خوانده باشيد، اين درس، درسي نيست که با يک بار خواندن بتوانيد در آن درصد بالايي را کسب کنيد؛ بنابراين، مرورهاي متوالي و مفهومي خواندن اين درس، بايد در اولويت برنامه‌ها قرار داده شود. اگر مرور مجدد اين درس را در برنامه درسي خود منظور نکرده باشيد، نمي‌توانيد نتيجه خوبي را در آزمون سراسري کسب کنيد؛ چون مطالب اين درس فرّار است و ممکن است که تا زمان برگزاري اين آزمون، بخش قابل ملاحظه‌اي از آن مطالب را فراموش کنيد. مرور درس زيست‌شناسي، شامل چند مرحله است.
همان‌گونه که در بالا اشاره شد، در برنامه هفتگي خود سعي کنيد براي اينکه مطالب قبلي در ذهنتان بهتر تثبيت شود، حتماً وقتي را به مرور کردن آنها اختصاص دهيد؛ علاوه بر اين، در هنگام مطالعه فصل‌هاي جديد، مطالب فصل قبل را نيز مرور نماييد تا آنها را فراموش نکنيد؛ به علاوه در پايان هر ماه، مروري از چند فصل نيز داشته باشيد.
در خرداد ماه هم، که زمان مرور کلي و تست‌زني است، حتماً زمان مناسبي را به مرور درس زيست‌شناسي اختصاص دهيد. يکي از کارهايي که انجام آن براي مرور کردن و تثبيت بهتر مطالب در ذهن، بسيار مؤثر است، استفاده از حاشيه‌نويسي در اين درس است. همچنين مي‌توانيد مطالب خوانده شده را خلاصه‌نويسي کنيد.
در خلاصه‌نويسي براي مرور مي‌توانيد مطالب مهم را به‌صورت نکات جداگانه درون دفتر يا فيش‌هايي بنويسيد؛ اما بهترين روش براي خلاصه‌برداري در اين درس، نوشتن مطالب مهم به صورت نمودارهاي درختي، شبکه‌اي، جدول‌ها، شکل و … است؛ يعني مطالبي را که ياد گرفته‌ايد، به شکلي که ذهنتان آن را خلق مي‌کند، بازنويسي کنيد.
پ- تست زني
يکي ديگر از کارهاي مهمي که براي نتيجه‌گيري بهتر در درس زيست‌شناسي حتماً بايد انجام دهيد، تست‌زني است. تست‌زني هم، مانند مرور، مراحل مختلفي دارد. شما بايد پس از مطالعه هر درس و در پايان ساعات مطالعه روزانه، تست‌زني موضوعي کنيد تا خود و نحوه مطالعه‌تان را محک بزنيد. بعد از اين تست‌زني مي‌توانيد در پايان مرور هفتگي يا ماهانه نيز مبادرت به تست‌زني نماييد. در خرداد و روزهاي مانده به آزمون سراسري نيز بايد تست‌زني سرعتي داشته باشيد. در هر کدام از اين تست‌زني‌ها هم حتماً بايد اشکالات خود را به خوبي و به صورت تشريحي بررسي کنيد. ضمنآً بعد از بررسي سوالات، نکته‌هاي هر تست را در حاشيه درس مورد نظر يا در دفتر نکته‌برداري خود يادداشت نماييد. حتماً در تست زدن به اين نکته توجه داشته باشيد که تست‌ها را با دقت تمام مطالعه کنيد؛ زيرا يکي از راهکارهاي موفقيت در تست‌زني اين درس، آن است که به نکات توجه زيادي داشته باشيد. اين موضوع آن قدر اهميت دارد که تک تک کلمه‌ها در اين درس مي‌توانند يک نکته تستي باشند. کنار تست‌هاي نکته دار و مهم علامت بزنيد؛ تا اگر دوباره خواستيد آن کتاب يا سؤالات آن را مرور کنيد، وقت خود را روي تست‌هاي ساده و راحت تلف نکنيد و بيشتر روي تست‌هاي مهم و نکته‌دار کار کنيد. بعد از تست زدن، پاسخنامه تشريحي آن را حتماً مطالعه کنيد تا به اشکالات خود به خوبي پي ببريد. هنگام تست زدن، درصدتان را حساب کنيد و سعي کنيد که هر بار اين درصدها بهتر از بار قبل باشد.
بیشتر بخوانید :
در حل تست زيست‌شناسي، دقت روي درک و فهم متن سؤالات، اهميت بيشتري دارد. براي بهتر شدن مهارتتان در اين زمينه، چندين تست طراحي کنيد. انجام اين کار، يک روش خيلي عالي است که در ابتداي کار شايد کمي مشکل به نظر برسد، ولي به تدريج به اين موضوع عادت مي‌کنيد. دست زدن به اين کار براي سريع و خوب زدن تست، خيلي مؤثر است؛ زيرا در طراحي تست، شما دنبال گزينه‌هاي غلط مي گرديد که اين موضوع باعث مي‌شود تا گزينه‌هاي غلط برايتان ملموس تر شود و در جلسه آزمون آنها را راحت‌تر تشخيص بدهيد. تست‌هايي که طراحي مي‌کنيد، ترجيحاً به صورت ترکيبي و خيلي مفهومي باشند تا همخواني بيشتري با تست‌هاي آزمون سراسري داشته باشند؛ مثلاً وقتي سؤالي را از يکي از فصل‌هاي سال دهم طرح مي‌کنيد، گزينه‌هايش را از فصل‌هاي ديگر سال دهم، يازدهم و دوازدهم هم بياوريد.
در اين درس براي تست‌زني، بررسي تست‌هاي آزمون‌هاي سراسري سال‌هاي قبل، بسيار مهم است. بارها ديده شده است که سؤالات سال‌هاي قبلي، با مجموعه‌اي از تغييرات جزيي در گزينه‌ها يا صورت سؤال، به صورت پرسش جديدي در آزمون اخير، مطرح مي‌شوند. تقريباً نيمي از پرسش‌ها در اين درس، در سال‌هاي قبل به نحوي (مثلاً به صورت پرسش‌هاي مشابه) آمده است که اين امر خود اهميت مرور و بررسي تست‌هاي سال‌هاي اخير آزمون‌هاي سراسري را در درس زيست‌شناسي نشان مي‌دهد؛ پس بهترين منبع براي آمادگي بيشتر در آزمون‌هاي سراسري، نمونه سؤالات آزمون‌هاي سراسري سال‌هاي قبل است که بايد آنها را حل و بررسي کنيد.
