فرسودگی تحصیلی و راه مقابله با آن
فرسودگی تحصیلی هم، درست مانند فرسودگی اشیا یا بدنِ ما آزاردهنده است: لحظاتی که برای یادگیری یک صفحه بیشتر از کتابی که فردا امتحانش را داریم، جانمان به لبمان می‌رسد. اما مانند هر مسئله‌ی دیگری روی این کره‌ی خاکی، فرسودگی تحصیلی هم راه‌حلی دارد؛ با تمرکز بر عادت‌های بلندمدت و تغییردادن آنها می‌توانیم یادگیری‌مان را بهبود ببخشیم.
ایجاد عادات جدید در طول ماه‌ها و هفته‌ها، آینده و زندگی خوبی را برای ما تضمین می‌کند. مهم این است که این عادت‌های مناسب در ما شکل بگیرند؛ آن وقت اگر خطایی رخ بدهد و به‌قول‌معروف، از «اسب» بیفتیم، مطمئن خواهیم بود که از «اصل» نخواهیم افتاد.
گاهی‌اوقات زمان کافی برای یادگیری در اختیار نداریم و نمی‌توانیم با برنامه‌ای بلندمدت عادات جدیدی در خود شکل دهیم و پیش برویم؛ درواقع با مهلت‌هایی مشخص و ضرب‌الاجل‌هایی روبه‌روییم که باید خود را با آنها هماهنگ کنیم. در این مواقع نباید هیچ ترسی به دلمان راه بدهیم. هیچ مشکلی نیست که حل نشود. برای چنین شرایطی نیز راهکارهایی هست. در این نوشته، راهکارهایی معرفی خواهیم کرد که با رویکردهای بیشترِ افراد متفاوت است، ولی شما را از فرسودگی تحصیلی نجات می‌دهد.
بيشتر بخوانيد :
شما با چه روشي بهتر ياد مي‌گيريد؟
شیوه تست زنی ریدینگ کنکور ۹۸ به سبک نفرات برتر
با «فيزيک» کنار بيابيد!
فرسودگی تحصیلی و تعویق؛ نشانه‌ی روش‌های اشتباه
بیشترِ دانش‌آموزان در مواجهه با فرصتی محدود به مسیری اشتباه گام می‌گذارند؛ آنها فکر می‌کنند چون زمان کمی در اختیار دارند، باید تمام روزهای خود را در کتابخانه شب کنند تا به نتیجه برسند. به‌این‌ترتیب تمام فعالیت‌های خود را تعطیل می‌کنند و مجنون‌وار اسیر کتاب و جزوه و کتابخانه می‌شوند. اما این روش چیزی جز اتلاف وقت و حواس‌پرتیِ بیشتر عایدشان نمی‌کند.
این الگوی غلط و رایج، دوری باطل است که در آن، فرایندی خسته‌کننده را آغاز می‌کنید و طی آن به‌آسانی حواستان پرت می‌شود. برای جبران این حواس پرتی مجبورید دوباره شروع به خواندن کنید و همه‌چیز را ازنو آغاز کنید. دوباره حواستان پرت خواهد شد و این روندِ دایره‌ای، همین‌طور ادامه می‌یابد.
این نوع از مطالعه با کمترین میزان بهره‌وری ادامه می‌یابد و باعث می‌شود دچار فرسودگی تحصیلی شوید یا کلا عطای یادگیری را به لقایش ببخشید. باید بدانید که با صَرف زمانی خیلی کمتر از اینها، می‌توان به‌شکلی مفید و اساسی چیزهای گوناگونی آموخت.
شیوه‌ی مطالعه بدون فرسودگی تحصیلی
نکته‌ی کلیدیِ این روش بسیار ساده است: از کمّیت کم کنید و بر کیفیت بیفزایید؛ به‌جای اختصاص‌دادن ساعات طولانی به مطالعه‌ای بدون خروجی، ساعاتی باکیفیت و پربهره را جایگزین کنید.
در اینجا ۳ گام مهم مطرح شده است که در ادامه، هریک به‌تفصیل شرح داده می‌شوند:
- ساعات مشخص و دقیقی برای مطالعه تعیین کنید و در برنامه ریزی خود جایی برای سایر کارها و استراحت و… نیز بگذارید؛
- بخش‌ها و فعالیت‌های مرده و غیرمفیدِ مطالعه را پویا و با بازده کنید؛
- در محیطی آرام و بدون حواس‌پرتی مشغول به مطالعه شوید.
گام نخست:
اشتباه رایج در مطالعه و یادگیری، این است که همه فکر می‌کنند مطالعه بدون هیچ‌گونه وقفه‌ای امکان‌پذیر و در توان آنهاست. هرچه زمان و مهلت امتحان یا یادگیری، به‌خاطر اهمیت آن بیشتر باشد، امکان افتادن در چاه این وسوسه بیشتر است. البته تأکید بر کیفیت و پرهیز از مطالعه در ساعات متمادی به‌معنای فرار از سخت‌کوشی و تلاش نیست.
برای مطالعه‌ای مفید و آگاهانه باید این فرایند را به‌چشم شرکت در مسابقه‌ی دو ببینید. در مسابقه‌ی دو نیز لازم نیست تمام مسیر را تندِ تند بدوید، بلکه باید با نگاهی دقیق و برنامه‌ای مناسب بعضی بخش‌ها را سرعتی و بعضی دیگر را آرام‌تر بدوید. نکته‌ی مهم و اساسی برای موفقیت، شناخت مرز میان این دو بخش است.
بهترین راه برای تفکیک این دو قسمت از یکدیگر، تعیین ساعات مشخص برای مطالعه است، یعنی تعداد ساعاتی منطقی که امکان استراحت نیز در اختیارتان می‌گذارد. برای نمونه می‌توان در ۵ روز از هفته از ساعت ۸ صبح تا ۶ بعدازظهر به مطالعه و یادگیری پرداخت و البته در فواصل این ساعات، زمانی برای استراحت در نظر گرفت. برای دستیابی به نتایج مطلوب، باید چنین برنامه‌ای را در طول چند هفته ادامه داد.
درواقع این برنامه، نمونه‌ای از تجربه‌ی موفق کسی است که در مدتی کوتاه، اما با برنامه‌ریزیِ دقیق و بهره‌ور، موفق به یادگیری زبان چینی شده است. دقت کنید که در این برنامه ساعات مطالعه کاملا مشخص هستند و در آن، وقتی برای ملاقات با دوستان، ورزش یا هر تفریح دیگری نیز در نظر گرفته شده است. هیچ برنامه‌ای نباید قربانی مطالعه و یادگیری شود.
اگر مدت‌زمانی را به یادگیری و مطالعه گذرانده‌اید و واقعا دچار فرسودگی تحصیلی شده‌اید و قصد دارید با ایجاد تغییر در روند تحصیلیِ خود اوضاع را تغییر بدهید، باید با سرعت کمتر و استراحت بیشتری مسیر را ادامه بدهید. درحقیقت نیاز دارید کمی بایستید، به عقب نگاه کنید و با تجدید قوا و برنامه‌ریزی درست و اساسی، دوباره به مسیری موفقیت‌آمیز وارد شوید.
گام دوم:
در این بخش نمی‌توان مطالعه‌کردن را با مسابقه‌ی دو قیاس کرد، زیرا تمام بخش‌های فعالیت جسمانی و ذهنی، مشابهِ هم نیست و تفاوت‌های پایه‌ای میان این دو نوع فعالیت وجود دارد. در گام دوم، برای تقویت فعالیت‌های ذهنی نمی‌توان از نظریه‌ی استراحت و کمی نگاه به عقب بهره برد، زیرا در فعالیت‌های ذهنی، این کار باعث ازدست‌رفتن تمرکز ذهنی می‌شود.
وقتی تمرکز از دست برود، سرعت یادگیری محدود می‌شود. هرچقدر هم تلاش و کوشش به‌خرج بدهید، همچنان تمرکز، کم خواهد بود و علی‌رغم تعیین ساعت و داشتن برنامه‌ای مشخص برای مطالعه، از نتیجه‌ی مطلوب دور خواهید ماند.
گام دوم به شما توصیه می‌کند فعالیت‌ها را از حالت منفعل خارج کنید. برای شروع باید از ساعات کم شروع کنید و طوری فرایند یادگیری را از سر بگیرید که به‌تدریج و آهسته روی غلتک بیفتید. تغییر مسیر از حالت منفعل به حالتی پویا و فعال، دو نوعِ مشخص از روش‌های مطالعه نیستند. درواقع این دو حالت در دو سر طیف قرار گرفته‌اند. برخی فعالیت‌ها و تلاش‌ها به تمرکز بیشتری نیاز دارند و بازده بیشتری نیز به‌همراه دارند.
آزمون‌گرفتن از خود، نوعی فعالیت پویاست؛ سرسری و سطحی‌خواندن مطالب، فعالیتی غیرپویا یا نوعی انفعال است. باید حواستان جمع باشد و بدانید که اگر در مسیر تحصیل و یادگیری اصلا به شک و تردید برنمی‌خورید و امکان بروز اشکال و اشتباه در فرایند یادگیری‌تان جا ندارد، احتمالا سرگرم فعالیتی غیرپویا شده‌اید. تکنیک‌های یادگیری مختلفی وجود دارند که سرعت و کیفیت یادگیری شما را بالا می‌برند، مانند تکنیک فاینمن (Feynman)، البته برخی فعالیت‌ها بیشتر جنبه‌ی روحی و روانی دارند و علی‌رغم اینکه خروجی‌ها یا عیوب آنها به‌شکلی بارز نمود نمی‌یابد، از بُعد معنوی و روانی برای شما اثراتی دارند و این اثرات نشان از پویایی آنها دارد.
گام سوم:
این مرحله، ابعاد کاملا واضح و مشخصی دارد: اگر در محیطی کار و مطالعه می‌کنید که عوامل حواس‌پرتی در آن وجود دارد، خب طبیعی است که مدام تمرکز حواس خود را از دست می‌دهید. مثلا اینترنت یکی از عوامل اصلی ازدست‌رفتن تمرکز حواس است. اگر در حین مطالعه، نیازی به جست‌وجو در اینترنت ندارید، بهتر است آن را از خود دور کنید. همچنین اگر گاهی برای استفاده‌ی درسی و کار خود به اینترنت نیاز دارید، بهتر است از برنامه‌هایی استفاده کنید که صرفا به نیاز شما پاسخ می‌دهند، مانند دیکشنری و… . سایر امکانات دسترسی به اینترنت را برای خود محدود کنید.
برای اینکه حواستان مدام پرت نشود، بهتر است تلفن همراه خود را روی حالت بی‌صدا بگذارید یا کلا آن را از خود دور کنید. همچنین از دوستان خود فاصله بگیرید و سعی کنید هنگام درس‌خواندن و مطالعه تنها باشید. البته همه‌چیز بستگیِ زیادی به شرایط دارد، مثلا اگر قصد آموختن زبانی جدید دارید، شاید بد نباشد در هنگام مطالعه، تعدادی از دوستانی که به آن زبان حرف می‌زنند، دوروبرتان حضور داشته باشند.
محیط شما باید طوری انتخاب شود که در هنگام وقفه‌ها و استراحت‌های کوتاهِ بین مطالعه، حواستان را به‌کلی درگیر خود نکند. درواقع استراحت‌های کوتاه شما باید صرفا برای رفع خستگی باشد و بس، نه اینکه در محیطی باشید که امکان انواع تفریح‌ها و … حواستان را کاملا پرت کند و امکان بازگشت به فضای مطالعه از شما سلب شود.
مثلا بهتر است در فواصل استراحت خود، تنها ۱۵ یا ۲۰ دقیقه را به قدم‌زدن اختصاص دهید. این نوع استراحت برای ایحاد تنفسی کوچک و استراحتی ذهنی، مناسب است، درعین‌حال قدم‌زدن آن‌قدرها هم جذاب نیست که برای بازگشت به درس و ازسرگیری مطالعه، به کشمکش و اراده‌ای فولادین نیاز داشته باشید. اما تصور کنید در هنگام وقفه‌ها و استراحت‌ها شروع کنید به گشت‌وگذار در اینترنت، بازی با تلفن همراه، یا گفت‌وگو با دوستان؛ خیلی‌خیلی واضح است که انجام این کارها در فواصل استراحت، تمام حواس شما را به خود معطوف می‌کند و بازگشت به فضای مطالعه دیگر واقعا دشوار خواهد شد. پس حواستان باشد که در وقفه‌ها به کارهای خیلی جذاب نپردازید.
تعداد وقفه‌ها میان ساعات مطالعه تا حدود زیادی وابسته است به نوع درس و مطالعه و فعالیتی که به آن می‌پردازید. مثلا حل بعضی مسائل ریاضی یا انجام برخی تکالیف، بسیار دشوار است و تنها در طول ۱ ساعت می‌توان روی آنها به‌خوبی تمرکز کرد.
گذر از فرسودگی مطالعاتی به یادگیری فعال
علی‌رغم تمام این توصیه‌ها، گاهی‌اوقات باز هم تمایل داریم ساعات طولانی به کار و مطالعه بپردازیم. گاهی‌اوقات شدیدا خود را در فرایند یادگیری غرق می‌کنیم، مثلا بعضی افراد برای یادگیری زیانی خارجی سخت تلاش می‌کنند: تمام شبانه‌روز درگیر یادگیری زبان‌اند، به‌جای موسیقیِ موردعلاقه‌شان شروع می‌کنند به گوش‌دادن به فایل‌های صوتی زبان موردنظر، اخباری نگاه می‌کنند و می‌خوانند که به آن زبان منتشر می‌شود و… . در آخر هم اگر نتیجه‌ای در کار باشد، در کنار آن با فرسودگی ذهنی و تحصیلی مواجه خواهند شد که انرژی لازم برای ادامه‌ی کار را از آنها می‌گیرد.
برای اینکه در چنین دامی اسیر نشوید، باید نکات کلیدی مطرح‌شده در ۳ گام بالا را به‌دقت بررسی کنید و به‌کار بگیرید. یادمان باشد گاهی اسیر فرسودگی تحصیلی می‌شویم، اما دلیل آن را نمی‌فهمیم. وقتی مدام در ساعات طولانیِ مطالعه دست‌وپا می‌زنیم و هرچه بیشتر می‌خوانیم کمتر نتیجه می‌گیریم، درواقع در چاه فرسودگی افتاده‌ایم. آگاه باشیم که دلیل این ناموفق‌بودن، تنبلی نیست، بلکه برنامه‌ی اشتباه و زمان‌بندی نامناسب است. البته هرگاه ماهی را از آب بگیرید، تازه است؛ در چنین مواقعی آستین‌ها را بالا بزنید و شروع کنید به بازنویسی برنامه‌ی مطالعاتی خود؛ حتما موفق خواهید شد.
