درس زبان و ادبیات فارسی یکی از مهمترین دروس عمومی در آزمون سراسری است. اهمیت این درس، جدای از ضریب بالای آن (ضریب چهار)، در مقایسه با دیگر دروس عمومی، به تنوع مباحث و موضوعاتی است که در 25 سؤال مطرح شده از داوطلبان خواسته میشود. در سال های اخیر، ادبیات فارسی از جمله درسهای سخت در آزمون سراسری است که دانشآموزان را با بیشترین چالش روبرو ساخته است؛
به گونهای که کسب نمره صد در این درس به امری دشوار تبدیل شده است. علت این موضوع نیز تغییر راهبرد طراحان سؤالات آزمون سراسری و کمکاری دانشآموزان در تطبیق سیستم مطالعاتی خود با سبک سؤالات جدید است. در سالهای قبل بیشتر بر مسایل حفظی تاکید میشد، ولی در سالهای اخیر، بیشتر تمرکز طراحان بر ارایه سؤالات تحلیلی و مفهومی بوده است؛ در واقع به جز سؤالات مقوله تاریخ ادبیات و معنای واژگان که حفظی هستند، سایر سؤالات کاملاً مفهومی و تحلیلی است.
سؤالات درس ادبیات فارسی را در آزمون سراسری می توان به چهار مقوله تقسیم کرد. هر کدام از این چهار مقوله باید با اصولی خاص مطالعه شوند تا دانشآموز بیشترین بهرهوری را از مطالعه خود کسب کند. این چهار مقوله عبارتند از:
1- املا و واژگان: حدود 5 تست؛
2- تاریخ ادبیات و اعلام: حدود 3 تست؛
3- زبان فارسی: حدود 6 تست؛
4- آرایه ادبی و قرابت معنایی: حدود 11 تست.
املا و واژگان
هنگام مطالعه کتاب درسی، باید تمام لغات و اصطلاحاتی را که از لحاظ معنایی و املایی اهمیت دارند، مشخص و در حاشیه کتاب یادداشت کنید و معنی لغات آنها را حفظ کرده و دیکته آنها را یاد بگیرد. دقت کنید که این کلمات مهم معنایی و املایی در تمام بخشهای کتاب از جمله در متون، شعرها و تمارین یافت شود. همچنین بعضی از واژه ها، بیش از یک معنی دارند که دانش آموز باید به معانی مختلف آنها توجه داشته باشد. برای مبحث املا، درسهای املایی کتاب زبان فارسی و برای مبحث واژگان، واژگان ذکر شده در پایان کتاب نیز باید مورد توجه و مطالعه قرار گیرد.
سؤالات املا، معمولاً به شکل غلط املایی در یک متن یا چهار عبارت در چهار گزینه مورد سؤال قرار میگیرد. سؤالاتی که به صورت تعداد غلط املایی در یک متن پرسیده میشوند، معمولاً دشوارتر هستند و زمانی که املای غلط از واژه های مشابه (واژه هایی با تلفظ یکسان و املای متفاوت) است، پاسخگویی به سؤال، دشوارتر است؛ پس در زمان مطالعه، بهتر است واژه هایی را که از نظر املایی مهم هستند، با خودکار سبز مشخص کنید و از املای کلمات کتاب زبان فارسی غافل نشوید.
تاریخ ادبیات و اعلام
این قسمت از ادبیات، شدیداً نیاز به حفظ کردن دارد و شاید خیلیها با آن مشکل داشته باشند و آن را زود فراموش کنند. تنها راه حل اساسی برای تسلّط به این قسمت، خلاصه برداری و مرور مداوم و پیوسته آنهاست. حتماً سعی کنید که خلاصه خود را جذاب و با رنگهای مختلف بنویسید تا تصویر بهتری از آن در ذهنتان شکل بگیرد و حتماً هر هفته حداقل یک بار، حتی به طور سریع، آن یادداشتها و خلاصههای خود را مرور کنید. دانشآموز میتواند با تهیه فلش کارتهایی، اطلاعات مربوط به هر کدام از نویسندگان و شاعران را ثبت کرده و این فلشها را به طور مرتب مرور کند. مانند همیشه تاکید میکنیم که هر طور که خودتان راحت هستید، مطالعه کنید؛ اما میتوانیم پیشنهاد کنیم تا هر کدام از کارتها را به یک شاعر یا نویسنده اختصاص دهید که تمام اطلاعات مربوط به شاعر در آن ثبت شده است. حتماً مطالب مورد نیاز تاریخ ادبیات را دستهبندی کنید. این کار میتواند به صورت قرنهای مختلف یا موضوعی و یا هر جور که خودتان راحتتر باشید، انجام بگیرد. این عمل باعث میشود که به صورت طبقهبندی شده، تاریخ ادبیات را حفظ کرده و آن را دیرتر فراموش کنید. حتماً تاریخ ادبیات را در خلاصه خود به صورت دستهبندی شده بنویسید؛ یعنی علاوه بر اینکه مطالب موجود در مورد یک شخص، قرن، نام کتاب و توضیحات را از هم جدا میکنید، افراد مختلف را نیز طبقهبندی کنید؛ مثلاً شاعران معاصر و شاعران قرن سوم و …. دستهبندی شاعران بر اساس مکتب ادبی یا دوره تاریخی نیز میتواند به روند یادگیری سرعت بخشد. دانشآموزان باید علاوه بر تاریخ ادبیاتهای موجود در متن کتاب، اعلام ذکر شده در آخر کتاب ادبیات فارسی را نیز به دقت مطالعه کنند. برای حفظ آثار شاعران نیز می توان از سرواژه ها استفاده کرد (برای مثال آثار نظامی را می توانید در واژه «ملخها» خلاصه کنید: مخزن الاسرار/ لیلی و مجنون/ خسرو و شیرین/ هفت پیکر/ اسکندرنامه).
سؤالات تاریخ ادبیات معمولاً از قسمت هایی طرح میشود که به سادگی نمیتوان به آنها پاسخ گفت؛ بنابراین، علاوه بر تاریخ ادبیات بالای درسها، باید توضیحات و نام کتاب های مندرج در درآمد فصل های کتاب و همچنین فهرست اعلام پایان کتاب را بخوبی بخوانید و به روش تکرار یاد بگیرید؛ یعنی به جای اینکه برای آموختن تاریخ ادبیات یک فصل در یک نوبت، یک ساعت وقت صرف کنید، آن را در چهار نوبت 10 تا 12 دقیقه ای بیاموزید تا بهتر در حافظه شما بماند؛ در ضمن، مرور و باز هم مرور را فراموش نکنید.
زبان فارسی
مباحث زبان فارسی به چهار بخش املا، نگارش، زبانشناسی و دستور زبان تقسیم میشود. این کتاب را خط به خط بخوانید و تمام مثال ها و تمرین های موجود در آن را حل کنید و از حفظ کردن قواعد صرف نظر نکرده و کاملاً آنها را یاد گرفته و در متون متفاوت خارج از کتاب از آنها استفاده کنید و با به کارگیری آنها تمرین کنید. در زبان فارسی، ابتدا حتماً کلیات مباحث و تعاریف را با مطالعه کتاب یاد بگیرید و بعد از آن تا میتوانید تست (البته تست استاندارد) بزنید تا با نکتههای ریز زبان فارسی نیز آشنا شوید؛ بهطور مثال، مبحث تعداد تکواژه، مبحث سنگین و وقتگیری است؛ اما هرگز آن را رها نکنید. تا میتوانید تست بزنید و تمام نکتههایش را یاد بگیرید.
برای جلوگیری از فراموشی، به دوره خلاصه هایتان، فیش برداری، خلاصه نویسی و حل تستهای سال قبل بپردازید. در مورد نحوه تسلّط بر مقوله املا بحث کردیم. دو مقوله نگارش و زبان شناسی نیز حاوی متون حفظی هستند که با شیوه سایر دروس متنی (مرور پیوسته) باید مطالعه شوند؛ اما بیشترین تاکید طراحان سؤال بر مقوله دستور زبان است. برای تسلّط یافتن بر مطالب این بخش، ابتدا باید تعریف ساده هر کدام از دستورها و قواعد را یاد گرفته و سپس به تمرین این قواعد روی متن بپردازید؛ مثلاً برای تسلّط بر مبحث ساختمان اسم، ابتدا باید انواع اسم را از لحاظ ساخت آن بشناسید و سپس ساخت اسمهای موجود در یک متن را مشخص کنید.
آرایه ادبی و قرابت معنایی
از آنجا که تقریباً نیمی از سؤالات درس ادبیات به این بخش مربوط میشود، باید به طور جدی به این مقوله بپردازید و به نهایت تسلّط در مباحث آن برسید. نکته ای که باید به آن اشاره شود این است که دو مقوله آرایههای ادبی و معنا و مفهوم اشعار به هم وابسته هستند و هنگام مطالعه اشعار و متون باید همزمان هر دوی آنها را مدّ نظر قرار داده و هر یک را مکمل دیگری کنید. برای پاسخگویی به سؤالات آرایههای ادبی، باید ابتدا تعریف ساده هر کدام از آرایهها را فراگرفته و هر آرایه را با یک مثال پرکاربرد و مشهور یاد بگیرید. هنگام مطالعه اشعار و متون، باید هر آنچه از آرایهها را که به ذهنتان میرسد، یادداشت کرده و به معنای ظاهری ابیات و متون نیز توجه کنید و همین طور با نگاهی تحلیلی، مفهوم بیت را عنوان کرده تا بتوانید متون و اشعاری را که با هم قرابت دارند، مشخص کنید؛ پس برای تسلّط بر مقوله قرابت معنایی باید مطالعه با نگاهی کلنگرانه صورت گیرد و شما باید بتوانید ابیات و متون مرتبط به هم را مشخص کنید. برای پاسخگویی بهتر به سؤالات این بخش، نباید فقط نمونه های کتاب را حفظ کنید، بلکه باید به سؤالات و مثال های خارج کتاب هم جواب دهید. قرابت معنایی، کاملاً مربوط به درک ادبی شماست و شاید تنها کاری که میتوان برای بهبود قرابت معنایی انجام داد، بالا بردن درک ادبی و درک از شعرهای مختلف باشد. توجه داشته باشید که در آزمون بیش از یک آرایه در یک سؤال پرسیده میشود؛ مثلاً به شما می گویند که «در کدام گزینه هر سه آرایه استعاره، تشبیه و تناسب وجود دارد؟» توصیه میشود که برای تسلّط بیشتر در آرایههای ادبی، از کتاب درسی آرایههای ادبی مربوط به سال سوم رشته علوم انسانی استفاده کنید.
علوم انسانی ها بخوانند
همانگونه که میدانید، داوطلبان گروه آزمایشی علوم انسانی، علاوه بر درس ادبیات عمومی، درس ادبیات تخصصی نیز دارند. ادبیات فارسی، شامل دروس تاریخ ادبیات ایران و جهان 1، تاریخ ادبیات ایران و جهان 2، و آرایههای ادبی، ادبیات فارسی (قافیه، عروض، سبکشناسی و نقد ادبی) دوره پیشدانشگاهی است. تست های درس ادبیات اختصاصی علوم انسانی در سال های اخیر بسرعت به سمت مفهومی شدن پیش رفته و در حال خارج شدن از حالت حفظی سابق است؛ به همین دلیل، حفظ کردن آرایه ها و واژگان کتاب به تنهایی برای کسب یک نتیجه مطلوب کافی نیستند. گرچه، کسب این مهارت ها، بسیار لازم و حیاتی هستند، اما هر داوطلب باید ابیات و عبارات کتاب را حلّاجی کند و مفهوم ومقصود اصلی آنها را دریابد. شاید به همین دلیل باشد که برخی از اساتید و متخصصان درس ادبیات اختصاصی میگویند که داوطلبان علوم انسانی باید به نوعی اجتهاد ادبی در این درس دست یابند؛ یعنی باید بین آنچه که خوانده اند و آنچه که احتمالاً تاکنون نخوانده اند، رابطه مفهومی برقرار کنند. به دست آوردن این توانایی، جز با تمرین و تکرار این درس ممکن نیست. نکته بعدی که دانستن آن در این درس به شما کمک خواهد کرد این است که بخشهای تاریخ ادبیات جهان و کتابهای تاریخ ادبیات ایران و جهان 1 و 2، در مقایسه با حجم اندکی که دارند، سؤالات قابل توجهی را به خود اختصاص میدهند، ولی اکثر داوطلبان از مطالعه این بخش غافل میشوند؛ در حالی که با یک مطالعه اصولی می توان نمره خوبی را از این بخش به دست آورد.
یکی از کتاب هایی که داوطلبان علوم انسانی در آزمون سراسری باید به آن توجه کنند، عروض و قافیه است. این درس، شامل سه بخش قافیه، عروض و نقد ادبی است. بخش اول و دوم این کتاب، مانند کتاب آرایههای ادبی، باید به شکل کاربردی و در کلاس درس همراه با معلم فراگرفته شود؛ اما بخش سوم، یعنی نقد ادبی را میتوان با فیشبرداری و خلاصهنویسی مطالب مهم، حفظ کرد و به خاطر سپرد. همچنین نمونه نثر و شعری که در این بخش از آثار ادبی آمده است باید همراه با پاورقی کتاب مطالعه شود.
کتاب متون نظم و نثر و نیز پیشدانشگاهی بهتر است که به شکل موضوعی مطالعه شود؛ بهطور مثال، ابتدا باید بخش درآمدها و تاریخ ادبیات بالای درسها از آغاز تا پایان کتاب مطالعه و سپس تستهای مربوط به این مباحث بررسی و مرور شود. همچنین اگر از این مطالب، چکیده و خلاصه مطالب مهم یادداشتبرداری شود، در مرور این مطالب مؤثر خواهد بود. بعد از این بخش، میتوان معنی واژگان را از آغاز تا پایان مطالعه کرد و سپس توضیحات شعر و نثر کتاب و … مطالعه شود.
برای آموختن دستور زبان، باید به این نکته توجه کنید که آموختن این موضوع، تنها حفظ کردن مجموعهای از تعاریف نیست،بلکه باید تعریف ها و دستورها را درک کنید، به مثالها توجه کنید و با تمرین، آنها را در حافظه تان ثبت کنید. مطالعه متن درس های کتاب در این زمینه هم می تواند مفید باشد؛ زیرا با مطالعه متنها، با ساختار جمله ها و کاربرد انواع قواعد دستوری آشنا میشوید یا آنچه را که آموختهاید، تکرار میکنید.
یادداشت برداری از نکات دستوری نیز یک راه مفید برای آموختن آنهاست.
حفظ شعرهای کتابهای فارسی، از جمله وظایف دانشآموزان بخصوص در دوره دبیرستان و راهنمایی است. برای حفظ شعر، بهترین روش، همان روشی است که بسیاری از دانشآموزان از آن استفاده میکنند؛ به این ترتیب که ابتدا بیت اول شعر و بعد بیت دوم آن را حفظ میکنند و سپس یک بار هر دو بیت را با هم تکرار میکنند؛ بعد بیت سوم را حفظ میکنند و هر سه بیت را با هم تکرار میکنند، و به همین ترتیب، بیت چهارم را حفظ میکنند و هر چهار بیت را با هم تکرار میکنند و با استفاده از همین روش، مرتب به تعداد بیتهای حفظ شده اضافه میکنند .این روش، بهترین راه برای حفظ کردن مطالبی است که لازم است به همان شکلی که هستند بدون تغییر به خاطر سپرده شوند. مطالبی مانند شعر، آیات، احادیث یا سخنرانیها از آن جملهاند. این گروه از مطالب را به قسمتهای کوچکتری تقسیم کنید و هر قسمت را به صورت جداگانه حفظ کنید و سپس با حفظ کردن هر قسمت جدید، قسمتهای قبلی را هم مرور کنید. برای حفظ شعر، خواندن آن با صدای بلند بسیار مفیدتر از آهسته خواندن آن است؛ زیرا به این ترتیب، وزن و آهنگ شعر، به خاطر سپردن آن را سادهتر میکند. همچنین توجه به مفهوم شعر در حین حفظ آن نیز مانع فراموش کردن بعضی از بیتها و جا افتادن آنها میشود .
منبع : هفته نامه پیک سنجش