تبيين جامعه‌شناختي از رابطۀ موفقيت تحصيلي و پايگاه اجتماعي و اقتصادي
هر ساله خيل عظيم داوطلبان براي ورود به دانشگاه، در آزمون‌هاي ورودي مربوط شرکت مي‌کنند و با عنايت به اينکه تنها راه ورود به دانشگاه‌هاي برتر کشور، شرکت در آزمون‌هاي سراسري است، بنابراين، دغدغه مهم داوطلبان و خانواده‌هايشان در طي دوران متوسطه، وقف آمادگي براي حضور در آزمون سراسري و موفقيت در اين آزمون مي‌شود.
برگزيدگان نهايي آزمون سراسري، در نهايت از قشرهاي مختلف اجتماعي هستند؛ ضمن آنکه پايگاه اجتماعي و اقتصادي آنان در اين رهگذر، نقش مهمي دارد.
نخستين پرسش‌هايي که هميشه در مورد نفرات برتر آزمون سراسري به ذهن خطور مي‌کند، در مورد پيشينۀ خانوادگي اين افراد است و اينکه متعلق بودن به يک زمينۀ اجتماعي خاص، بخت رسيدن به موفقيت را افزايش مي‌دهد يا خير؟
با توجه به قدمت پنجاه و چند سالۀ برگزاري آزمون سراسري در ايران و اهميت اين موضوع در برنامه‌ريزي‌هاي کلان ملي در خصوص تحقق توسعۀ علمي کشور و سياست عدالت آموزشي براي اعمال سهميه‌بندي‌هاي مختلف، شناخت ابعاد مختلف آزمون سراسري و قبول شدگان، امري لازم به نظر مي‌رسد؛ در اين ميان، داوطلباني که حايز کسب رتبه‌هاي برتر مي‌شوند، به دانشگاه‌هاي برتر و رشته‌هاي کليدي آموزش عالي راه مي‌يابند؛ بنابراين، شناخت بيشتر از اين جمعيت برگزيده (نفرات برتر)، تا حدي مي‌تواند دلايل موفقيتشان را توضيح دهد و اين توضيحات مي‌تواند در برنامه‌ريزي‌هاي کلان در خصوص اجراء عدالت آموزشي در تمام مناطق آموزشي و استان‌هاي کشور و همين طور تلاش براي شناخت بهتر نخبگان علمي و کمک در جهت ايجاد شرايط مناسب‌تر براي داوطلباني که در اين آزمون موفق نشده‌اند، سهم مؤثري داشته باشد.
بدين منظور، لازم است بررسي شود که نفرات برتر، چه تمايزها و شباهت‌هايي از نظر پايگاه اجتماعي و اقتصادي با يکديگر دارند و اينکه آيا زندگي کردن در يک شرايط خانوادگي و اجتماعي خاص و بهره‌مندي آنان از امکانات آموزشي خوب، مي‌تواند دليلي بر موفقيت اين افراد و متمايز بودنشان با ديگران باشد يا نه.
طبق نظريه‌ها، پايگاه اجتماعي و اقتصادي خانوادگي فرد، حاصل برآيند چندين عامل است که مهم‌ترين آنها شامل: ميزان درآمد خانواده، تحصيلات والدين، بعد خانوار و شغل والدين و همچنين سکونت در مناطق مرفه‌تر شهري است.
اين مساله، يک مقولۀ جهان شمول است که بسياري از نظريه‌پردازان علوم اجتماعي معاصر در مورد آن به بحث و تبادل نظر پرداخته‌اند؛ به عنوان مثال، مفهوم خشونت نمادين(symbolic violence) در نظام آموزشي کشور فرانسه که از سوي « پير بورديو» ( pier Bourdieu) جامعه شناس فرانسوي به کار گرفته است، به همين مساله اشاره دارد؛ وي در تبيين اين مفهوم بيان داشته که در مطالعاتش در ارتباط با توسعۀ نظام آموزشي فرانسه دريافته است که نظام آموزشي، نه تنها محيطي عادلانه و متوازن، براي پذيرش يکسان افراد مختلف جامعه فراهم نياورده، بلکه اقتدار طبقۀ مرفه را بازتوليد و براي نسل بعد از خودش تثبيت کرده و به آن مشروعيت بخشيده است.
در نظام آموزشي ايران نيز افرادي که در سطح بالاتري از هر يک از موارد فوق قرار دارند، به پايگاه اجتماعي و اقتصادي بالاتري تعلق دارند؛ چون اين افراد به امکانات آموزشي مطلوب دسترسي بيشتري دارند و دسترسي بيشتر داشتن به امکانات آموزشي مطلوب، در نهايت موفقيت تحصيلي بيشتري را با خود در پي دارد. نتايج حاصل از تحقيقات انجام شده در اين ارتباط، گوياي اين مطلب است که پيشينۀ خانوادگي، در موفقيت تحصيلي داوطلبان قطعاً تاثير دارد.
همان طور که بيان شد، در کشور ما بزرگترين رقابت علمي کشور در آزمون سراسري رخ مي‌دهد و هدف از برگزاري اين آزمون نيز جذب شايسته‌ترين افراد براي ورود به آموزش عالي کشور است؛ بنابراين، بايد شرايطي فراهم گردد که انتخاب برترين‌ها صرفاً تحت تاثير دسترسي افراد به امکانات آموزشي نباشد.
با توجه به اينکه حذف تاثير پايگاه اجتماعي و اقتصادي براي اجراء رقابت عادلانه و برابر، در عمل غيرممکن است، نقش نهادهاي مربوط، در اين ارتباط سنگين‌تر مي‌شود.
در مطالعاتي از اين دست، تاثير پيشينۀ خانوادگي بر ميزان موفقيت تحصيلي، ثابت شده است؛ ضمن آنکه در طول ساليان متمادي، نهادهاي آموزشي و قانون‌گذار تلاش کرده‌اند که با اجراء راهکارهايي، از جمله تخصيص سهميۀ مناطق، بومي‌گزيني، سهميۀ مناطق محروم، و همچنين تاثير سوابق تحصيلي در نمرۀ آزمون، تحقق عدالت آموزشي را ممکن سازند؛ اما با اين حال، همچنان لزوم توجه به موضوع عدالت آموزشي، مهم‌ترين وظيفۀ متوليان نهادهاي آموزشي در کشور است.
موارد نظري پيشگفته، صرفاً در راستاي جلب توجه مسؤولان و قانون‌گذاران نهادهاي آموزشي است تا با مطالعه و تحقيق، بتوان راه رسيدن به عدالت آموزشي را براي همگان هموارتر ساخت؛ وگرنه، در طول بيش از نيم قرن که از برگزاري کنکور مي‌گذرد، هر ساله شاهد موفقيت افرادي بوده‌ايم که توانسته‌اند اين مفاهيم نظري را تغيير داده و با کوشش و تلاش فردي خود به رتبه‌هاي برتر در آزمون سراسري دست يابند؛ ضمن آنکه بسياري از دانش‌آموختگان دانشگاه‌هاي برتر کشور نيز برخاسته از قشر متوسط جامعه هستند؛ پس همان طور که کليم کاشاني، شاعر بزرگ قرن يازدهم هجري بيان داشته است:
«هر مرادي را به همت مي‌توان تسخير کرد».
منبع
قلخانباز، فاطمه.ابراهيم خدايي (1393). تاثير پايگاه اجتماعي – اقتصادي داوطلبان آزمون سراسري 1389 بر موفقيت تحصيلي آنها. مطالعات اندازه‌گيري و ارزشيابي آموزشي، شمارۀ 5.
