با زبان و ادبيات فارسي اختصاصي چگونه کنار بياييم؟!

به نظر من، هر کس روش خاص خودش را  دارد و نمي‌شود که يک حکم کلي براي مطالعه به  همه داد؛ اما در کل، فکر مي‌کنم که چون  بيشتر دروس علوم انساني جنبه حفظي دارد، مرور مداوم  مي‌تواند در به خاطر سپردن مطالب بسيار مؤثر باشد؛ براي مثال، کتاب تاريخ ادبيات را که صرفاً جنبه حفظي دارد، به طور مداوم مطالعه مي‌کردم؛ تا جايي که تا دوران عيد، من يک تا دو بار کتاب تاريخ ادبيات 1 و 2 را مطالعه کرده بودم و بعد از عيد نيز تقريباً سه بار اين دو کتاب را مرور کردم. شيوه مطالعه‌ام نيز اين گونه بود که بار اول از روي متن مي‌خواندم و زير نکات مهم را  خط مي‌کشيدم؛ چرا که تا حالا اين کتاب‌ها را نخوانده بودم و آشنايي با آن نداشتم. بار دوم به فاصله يک روز، دوباره همان مبحث را ولي به صورت عميق مي‌خواندم و دو روز بعد هم تست‌هاي مرتبط با همان مبحث را مي‌زدم. براي مطالعه تاريخ ادبيات جهان مشکل بيشتري داشتم و سخت‌تر مي‌توانستم با مطالب آن ارتباط برقرار کنم؛ در نتيجه، مطالب اين بخش از کتاب تاريخ ادبيات را خلاصه نويسي کردم و آثار و مطالب مرتبط با  هر سبک را در يک نمودار گنجاندم و انجام اين کار باعث شد که راحت‌تر مطالب را مرور کنم و آنها را حفظ شوم.

در مبحث آرايه‌ها و قرابت معنايي، از همان سال سوم مشکل داشتم؛ به همين خاطر، از تابستان سال پيش‌دانشگاهي کتاب تست گرفتم و به طور منظم هفته‌اي حدوداً 20 تا تست مي‌زدم. در ابتدا برايم پاسخگويي به تست‌ها مشکل بود، اما با تمرين بسيار، تعداد غلط‌هايم کمتر شد.

در عروض هم با مبحث اختيارات شاعري  مشکل داشتم و برايم سخت بود که در زماني کوتاه به پاسخ صحيح برسم، اما با زدن تست زياد در نهايت توانستم بدون تقطيع و با گوشم به طور سماعي اختيارات را پيدا کنم. بحرهاي شعرها را هم از تابستان، قبل از شروع سال تحصيلي، به پيشنهاد دبيرمان، بدون آنکه بدانم چيست و چه مفهومي دارد، حفظ کردم؛ يعني بحرها را روي فلش کارت نوشتم و مدت دو ماه هر روز مرور کردم و در نهايت آنها را حفظ شدم، و در طي سال هم با تست مداوم، آن بحرها را مرور مي‌کردم؛ چون به خاطر سپردن اين بحرها نياز به مرور مداوم دارد.

در دروس مربوط به زبان و ادبيات فارسي اختصاصي، برنامه‌ام تاکيد بر تست زدن بود؛ چون عروض را سال سوم به صورت سماعي ياد گرفته بودم و سال چهارم براي اين درس فقط تست مي‌زدم. تاريخ زبان و ادبيات فارسي اختصاصي را هم به طور مستمر مرور مي‌کردم؛ يعني دو کتاب تاريخ زبان و ادبيات فارسي را تقسيم بندي کرده بودم و مشخص بود که هر هفته بايد چند درس بخوانم؛ براي مثال، اگر قرار بود که در يک هفته، چهار درس  تاريخ زبان و ادبيات فارسي بخوانم، روز اول درس اول را و روز دوم درس دوم را مي‌خواندم و درس اول را هم مرور مي‌کردم، و روز سوم، علاوه بر مطالعه درس سوم، دو درس قبلي را نيز مرور مي‌کردم. به همين منوال تاريخ زبان و ادبيات فارسي را بارها مرور کردم و شايد بيش از 15 بار آن را خواندم. يک ماه مانده به آزمون سراسري گروه آزمايشي علوم انساني نيز ، مطالب اين درس را به زبان خودم  خلاصه کردم و براي خودم جمع بندي‌هاي خاص مي‌کردم تا ببينم که آيا خوب مطالب در خاطرم مانده است يا خير؛ براي مثال، مي‌گفتم که کدام شاعران خوش خط بودند و نام آنها را يادداشت مي‌کردم ! ماه آخر، خلاصه‌ها و يادداشت برداري‌هاي خودم را خواندم؛ در ضمن در اين درس سعي مي‌کردم که براي خودم رمز بسازم و بين اسم کتاب و موضوع آن ارتباط برقرار کنم. همچنين در کل، هر روز، يک ساعت زبان و ادبيات فارسي اختصاصي مطالعه مي‌کردم، و در اين يک ساعت، علاوه بر مطالعه دروس مورد نياز، تا حدي که امکان داشت، تست مي‌زدم.

در دروس عروض و قافيه، پس از مطالعه‌ دقيق و مکرر متن کتاب درسي، از طريق تست يا مطالعۀ اشعار مختلف، آموخته‌‌هاي خود را تثبيت مي‌کردم.در مورد کتاب تاريخ ادبيات نيز مطالعۀ  مکرر کتاب‌هاي درسي و حاشيه‌نويسي، روش‌هايي بود که در يادگيري‌ام کاربرد داشت.

براي  درس تاريخ زبان و ادبيات فارسي نيز، برعکس اعتقاد بعضي‌ها که مي‌گويند خوب است آن را ديرتر شروع کرد چون از خاطر مي‌رود، من از تابستان شروع کردم و پنج يا شش بار اين درس را دوره کردم؛ در ضمن، تاريخ زبان و ادبيات فارسي اختصاصي را خلاصه نويسي کردم و خلاصه‌هاي خودم را خيلي مرور کردم. براي مسلط شدن به عروض هم، سر کلاس به درس خوب گوش مي‌دادم و سعي مي‌کردم که وزن ابيات و حتي اختيارات زباني و وزني را به صورت گوشي (سماعي) پيدا کنم.

همان‌طور که که مي‌دانيد، سؤالات درس زبان و ادبيات فارسي اختصاصي از کتاب‌هاي  تاريخ زبان و ادبيات فارسي ايران و جهان 1 و 2، آرايه‌هاي ادبي سال سوم و زبان و ادبيات فارسي پيش‌دانشگاهي (قافيه، عروض، سبک‌شناسي و نقد ادبي) طرح مي‌شود و چون ماهيت اين چهار درس تقريباً متفاوت از هم است، من هم روش‌هاي متفاوتي را براي مطالعه‌ اين چهار منبع اتخاذ کردم.

1 – تاريخ زبان و ادبيات فارسي ايران و جهان (1 و 2):

درس تاريخ زبان و ادبيات فارسي، مانند بيشتر دروس رشته‌ انساني، داراي جنبه‌ حفظي و متني است و رکن اصلي يادگيري و از آن مهم‌تر تسلط بر اين دروس، بويژه تاريخ زبان و ادبيات فارسي، مرور چندين بارۀ آن است. اگر دقت کنيد، همۀ درس‌هاي تاريخ زبان و ادبيات فارسي سال دوم و سوم، طبق يک چارچوب مشخص نوشته شده است. در اين دروس، در ابتدا زندگي­نامه‌اي از شاعر يا نويسنده و سپس ويژگي‌هاي سبکي و فکري وي ارايه و بعد از آن به معرفي و تحليل آثار پرداخته شده است. سعي من در خواندن اين درس، آن بود که همين چارچوب فکري را در ذهن خود داشته باشم؛ يعني به نحوي مطالب را مطالعه مي‌کردم که به محض ديدن يا شنيدن نام هر شاعري، اين سه ويژگي، يعني زندگي­نامه‌، ويژگي‌هاي فکري و آثار وي، در ذهنم مجسم مي‌شد؛ افزون بر آن، از هر درس خلاصه‌نويسي و يادداشت‌برداري مي‌کردم که اين يادداشت‌ها در مواقعي که دچار کمبود وقت براي مطالعه بودم، ‌بويژه در دوران جمع‌بندي، کمک شاياني به من کرد.

کار ويژه‌اي که من در اين درس انجام دادم، مقايسه‌ تطبيقي شاعران و نويسندگان دو کتاب با يکديگر بود. من سعي مي‌کردم که ميان اديبان مختلف، مثلاً در زندگينامه يا سبک و سياق نويسندگي آنها،  مشابهت‌هايي پيدا کنم.

2 – آرايه هاي ادبي:

مبحث آرايه‌هاي ادبي، از آنجا که در هر دو درس زبان و ادبيات فارسي عمومي و اختصاصي مورد پرسش است،  حايز اهميت فراواني است و سؤالات آن از جمله سؤالات مهارتي تلقي مي‌گردد. خود من در پاسخگويي به سؤالات اين مبحث، در طي يک پروسه‌ چندين ماهه به تسلط نسبي رسيدم، و ناگفته نماند که موضوعي خواندن زبان و ادبيات فارسي عمومي، که مبحث آرايه‌ها نيز مشمول آن مي‌شد، در پاسخگويي به پرسش‌هاي آرايه‌هاي ادبي در زبان و ادبيات فارسي اختصاصي نيز کمک زيادي به من کرد؛ بدين صورت که هر هفته در دو جلسه‌ مطالعاتي و در هر جلسه در حدود 15 تست آرايه‌ ترکيبي تمرين مي‌کردم که به مرور زمان باعث پيشرفت چشم‌گير من در پاسخگويي به سؤالات اين مبحث شد.

3 – زبان و ادبيات فارسي پيش دانشگاهي:

قافيه و مخصوصاً عروض، از جمله مباحث چالشي دانش‌آموزان رشته‌ انساني است که پاسخگويي به سؤالات آن براي دانش‌آموزان سخت و دشوار به نظر مي‌رسد. به همين دليل، خيلي از داوطلبان، سؤالات اين مبحث را کنار مي‌گذارند. بنده نمونه‌هاي زيادي از آن را در بين دوستان خودم شاهد بودم. تسلط بر اين مبحث، نياز به يک دوره‌ زماني نسبتاً دراز دارد. خود من تقريباً بعد از عيد در عروض و قافيه به تسلط نسبي رسيدم. روش من در آموختن اين مبحث بدين گونه بود که سعي مي‌کردم مطالب و نکات را در کلاس و هنگام تدريس معلم فرا بگيرم؛ ولي به ‌دليل دشواري و تازگي مطالب، نياز به کار و تمرين بيشتر در منزل داشتم؛ بدين صورت که ابتدا درس‌نامه‌هاي آموزشي و نکات مربوط به آن را مرور مي­کردم  و سپس به تست‌زني مي‌پرداختم. در امر تست‌زني از تست‌هاي ساده‌تر شروع مي‌کردم و سپس به حل تست‌هاي دشوار اقدام مي‌کردم. نکته‌اي که در اين مورد قابل ذکر است اين بود که من همۀ  ابياتي را که در کتاب‌هاي درسي و درخارج از آن با آنها برخورد مي‌کردم، از ديد وزني مورد توجه قرار مي‌دادم و سعي مي‌کردم که به روش سماعي به وزن آنها دست پيدا کنم؛ البته انجام اين کار، بعد از چند ماه تمرين براي من ميسر شد.

دروس سبک‌شناسي زبان و ادبيات فارسي تخصصي، تقريباً مانند دروس زبان و ادبيات فارسي عمومي است و من اين بخش را مانند زبان و ادبيات فارسي عمومي، به طور موضوعي کار کردم؛ يعني مقدمه و درآمد را جدا، مفهوم ابيات را جدا و آرايه‌ها و لغات و املا را نيز جداگانه مورد مطالعه قرار مي‌دادم. در بخش درآمدي بر سبک‌ها پيشنهاد مي‌کنم که اين قسمت را به صورت تطبيقي و مقايسه‌اي کار کنيد؛ به عنوان مثال، اگر در حال مطالعه‌ ويژگي‌هاي فکري سبک خراساني هستيد، آن را با ويژگي‌هاي فکري سبک عراقي مقايسه نماييد؛ چرا که انجام اين کار، باعث يادگيري بهتر و ماندگاري بيشتر مطالب در ذهن شما مي‌شود.

نقد ادبي نيز از جمله مباحثي است که نيازمند مرور چند باره براي تسلط کافي بر آن و پاسخ به سؤالات آن است. در اين مبحث هم باز پيشنهاد من بر تطبيقي خواندن انواع نقدها و مقايسه کردن آنها با يکديگر است. همچنين در سؤالات مربط به نقد ادبي، اسامي و نقل قول‌ها داراي اهميت فراوان هستند و بارها در آزمون‌هاي سراسري مورد پرسش قرار گرفته‌اند. سعي کنيد که هر يک از انواع نقدها و پيروان آنها و همچنين نقل قول اشخاص را بخوبي به خاطر بسپاريد. ضمناً تمرين تست‌هاي فراوان، به تثبيت مطالب در ذهن شما نيز در اين زمينه کمک زيادي خواهد کرد.

رتبه 11 گروه آزمايشي علوم انساني آزمون سراسري 93، زبان و ادبيات فارسي اختصاصي  4/83  درصد:

سعي مي‌کردم که هر روز حدود 15 سؤال قرابت معنايي کارکنم؛ چون هم در زبان و ادبيات فارسي عمومي و هم زبان و ادبيات فارسي اختصاصي، از مبحث قرابت معنايي سؤال مي­آيد.

درس زبان و ادبيات فارسي اختصاصي را تقريباً هر روز در برنامۀ درسي خود داشتم؛ به اين صورت که مباحثي از بخش عروض يا آرايه‌هاي ادبي را که تفکيکي‌تر بودند، تمرين کرده و سؤال‌هايي را که در آزمون‌هاي آزمايشي اشتباه زده و در کتاب خودآموز نوشته بودم، مرور مي‌کردم.

براي حفظ کردن نام اوزان عروضي، از جعبه «لايتنر» استفاده مي‌کردم و براي تشخيص اوزان به روش‌ سماعي، در کتابخانه مدرسه با دوستان مشاعره مي‌کرديم؛ به اين صورت که همراه با خواندن شعر، وزن‌ آن را هم بايد مي‌گفتيم که اين روش بسيار به من کمک کرد. براي مهارت در آرايه‌هاي ادبي، در اشعار گلستان و بوستان و ديوان حافظ، آرايه‌هاي ادبي را پيدا مي‌کردم. مباحث حفظي تاريخ زبان و ادبيات فارسي مانند نام اشخاص و آثارشان، بخصوص بخش‌ تاريخ زبان و ادبيات فارسي جهان را نيز از طريق استفاده از جعبه «لايتنر» کار مي‌کردم. همچنين در مباحث تاريخ زبان و ادبيات فارسي براي خودم سؤال طرح مي‌کردم.