زبان و ادبيات فارسي؛ پر مبحث و متنوع

درس زبان و ادبيات فارسي، يکي از مهم‌ترين دروس عمومي در آزمون سراسري است. اين درس، برخلاف دو درس عمومي ديگر، يعني زبان انگليسي و عربي، در برگيرنده زبان رسمي ماست؛ زباني که با آن با يکديگر صحبت کرده و ارتباط برقرار مي‌کنيم؛ اما اهميت اين درس، جداي از ضريب بالاي آن (ضريب 4)، در مقايسه با ديگر دروس عمومي، به تنوع مباحث و موضوعاتي برمي‌گردد که در بيست و پنج سؤال مطرح شده از داوطلبان خواسته مي‌شود. سؤالات زبان و ادبيات فارسي در آزمون سراسري در يکي دو دهه اخير، نسبت به گذشته، از حيث شکلي و محتوايي، تغييراتي اساسي کرده و اين تغييرات، سبب دشوارتر شدن سؤالات و مفهومي شدن آنها شده است؛ به گونه‌اي که بدون تسلّط خوب بر مفاهيم و موضوعات کتاب‌هاي زبان و ادبيات فارسي و دقت و تامل در برخي از جزييات آنها، نمي‌توان نتيجه رضايت بخشي در اين درس کسب کرد. اهميت ديگر درس ادبيات در اين است که اولين درس دفترچه آزمون عمومي است و خوب يا بد تست زدن در اين درس، مي‌تواند تاثير زيادي بر روحيه داوطلب بگذارد.

 

سؤالات زبان و ادبيات فارسي در آزمون سراسري، جز دو بخش لغت و تاريخ ادبيات، که سؤالات آن ارتباط مستقيمي با کتاب درسي دارد، در ديگر بخش‌ها (املاء، آرايه‌هاي ادبي، زبان فارسي و قرابت معنايي)، ارتباط صد درصد مستقيمي با کتاب درسي ندارد و مواد آن بعضاً از کتاب‌هايي به غير از کتاب‌هاي درسي انتخاب مي‌شود. بودجه‌بندي اين سؤال‌ها به اين ترتيب است:

 

1) لغت: دو تا سه سؤال، به معني لغت اختصاص دارد. براي پاسخگويي به سؤالات اين بخش، دانش‌آموزان، علاوه بر تسلّط کامل به واژه‌نامه‌هاي کتاب‌هاي ادبيات پايه‌هاي مختلف، بايد با معاني برخي از واژه‌هاي مهم، که در واژه‌‌نامه‌ها نيامده است نيز آشنا باشند.

2) املاء: از مبحث املاء، معمولاً دو سؤال طرح مي‌شود. در اين بخش، متني خارج از کتاب‌هاي درسي انتخاب مي‌شود؛ امّا لغاتي که در اين متن‌ها غلط املايي محسوب مي‌شوند، به گونه‌اي در کتاب‌هاي درسي وجود دارند. آشنايي با لغات مهم املايي کتاب‌هاي زبان و ادبيات فارسي، شرط پاسخگويي به سؤالات املاء است.

 

3) زبان فارسي: از اين بخش معمولاً پنج تا شش سؤال مطرح مي‌شود. شمارش واج، تکواژ و واژه، ساختمان واژه، مباحث متعدد گروه اسمي، جمله‌هاي چند جزيي و ويرايش، عمده مباحثي است که در اين چند سال از آنها سؤال طرح شده است.

 

از مباحث ديگر، چون فرايندهاي واجي، کلمات دخيل، شيوه‌ بلاغي و تشخيص اضافه‌هاي تشبيهي و استعاري نيز در آزمون سراسري سؤالاتي طرح شده است. براي پاسخگويي به سؤالات زبان فارسي، علاوه بر مطالعه کتاب درسي و حل تست‌هاي سراسري، مطالعه کتاب‌هاي کمک آموزشي نيز توصيه مي‌شود.

 

4) تاريخ ادبيات: سه سؤال از پرسش‌هاي اين آزمون به تاريخ ادبيات اختصاص دارد. براي پاسخگويي به سؤالات اين بخش، بايد درآمدهاي آغازين فصل‌هاي کتاب‌هاي ادبيات فارسي، نکات تاريخ ادبياتي آغاز درس‌ها و اعلام ادبيات فارسي کتاب‌ها را به دقت مطالعه کرد.

 

5) آرايه‌هاي ادبي: از مبحث آرايه، سه سؤال مطرح مي‌شود. از آنجايي که ابيات و شواهد سؤالات آرايه‌هاي ادبي، اکثراً خارج از کتاب‌هاي درسي است، در نهايت، درک و شناخت عميق هر يک از آرايه‌ها و تشخيص آنها در ابيات خارج از کتاب‌هاي درسي، شرط پاسخگويي به سؤالات اين بخش است. بهتر است که شما داوطلبان  رشته‌هاي غير علوم انساني نيز، با مباحث و موضوعات آرايه‌هاي ادبي، در حد کتاب آرايه‌هاي ادبي علوم انساني آشنا شويد.

 

6) قرابت معنايي و تناسب مفهومي:

 

هشت تا نه سؤال به قرابت معنايي اختصاص دارد. در اين بخش، معمولاً بيت يا عبارتي از کتاب درسي انتخاب و ابياتي خارج از کتاب‌هاي درسي در گزينه‌ها درج مي‌شود؛ در اين حال، داوطلب بايد به تناسب و اشتراک مفهومي اين ابيات پي ببرد و گزينه درست را انتخاب کند. درک عميق مفاهيم کتاب‌هاي درسي ادبيات و تشخيص اين مفاهيم در ابيات و عبارات خارج از کتاب، شرط پاسخگويي به سؤالات اين بخش است. داوطلبان عزيز بايد توجه داشته باشند که يک مفهوم و مطلب را مي‌توان به شکل‌هاي گوناگون بيان کرد.

 

براي تقويت اين قسمت، درس‌ها و متن‌هاي ادبي را بخوانيد و به معاني لغات و اصطلاحات و کنايه‌هايي که در آنها به کار رفته است، نيز توجّه کنيد. براي يافتن معاني لغات، حتماً از قسمت واژه‌ها و اعلام در انتهاي کتاب استفاده کنيد و تنها به توضيحات مدرّسان و معلمان يا اطّلاعات شخصي‌تان اکتفا نکنيد. همچنين معاني گوناگون يک واژه را ياد بگيريد.

 

درس‌هايي را که جمله هاي آنها سخت تر است، با دقّت بيشتري بخوانيد و سطر به سطر آنها را معني کنيد و از اصطلاحات، کنايه‌ها و … که در آنها به کار رفته است، غافل نشويد. درس‌ها را به گونه‌اي مورد مطالعه قرار دهيد که اگر سؤالاتي با عنوان درک مطلب از آن درس‌ها مطرح شد، توانايي پاسخگويي به آن سؤالات را داشته باشيد (درک مطلب، گونه‌اي سؤال است که در مورد مفهوم متن و منظور نويسنده از کاربرد جمله‌اي خاص، از شما پرسش مي‌‌کند).

 

اشعار را بخوانيد و آنها را معني کنيد. در اشعار به آرايه‌هاي ادبي، کنايه‌ها و استعاره‌ها توجّه کنيد. معاني اشعار را بيت به بيت مطالعه کنيد. توجّه داشته باشيد که درک عميق معاني اشعار، بسيار مهم است؛ چون در آزمون سراسري سال‌هاي اخير، به اشعار و کشف ارتباط ميان آنها توجّه ويژه‌اي شده است. براي حفظ کردن لغات و اصطلاحات، مي‌توانيد از دو روش زير در هنگام مطالعه و يادگيري، استفاده کنيد:

 

روش اوّل: استفاده از کلمات هم خانواده است؛ مثلاً، براي حفظ معني کلمه «مقيم» ببينيد که چه کلمه هم خانواده‌اي از آن را مي‌شناسيد (اقامت کننده) و به کمک آنها کلمه مورد نظر را فرا گيريد (مقيم يعني اقامت‌کننده؛ کسي که در مکاني مسکن گزيده است).

 

روش دوم: تداعي معاني است. در اين روش، ببينيد که واژه يا لغت مورد نظر در ذهن شما چه معنايي را تداعي مي‌کند؛ مثلاً کلمه «مهد» شما را به ياد کلمه مهد کودک مي‌اندازد که به معني محل نگهداري کودک است؛ بنابراين، مهد به معني محل نگهداري و گهواره است. شما در اينجا معاني کلمات ناآشنا را با کلماتي که براي ذهن شما آشنا هستند، پيوند مي‌زنيد. مثال ديگر، کلمه «محظوظ» است که شما را به ياد حظ کردن (به معني بهره‌مند شدن) مي‌اندازد؛ پس، محظوظ به معني «بهره‌مند شده» است.

 

سعي کنيد که با استفاده از اين روش‌ها و خلاقيّت، علاوه بر اينکه مطالب را بهتر به حافظه مي‌سپاريد، مطالعه درس ادبيّات را نيز براي خودتان شيرين‌تر کنيد؛ مثلاً وقتي معني لغات را حفظ مي‌کنيد، کمي چاشني خنده‌دار به ذهن خود هديه کنيد تا هم از حالت خشک صرف يادگيري لغت بيرون آيد و هم يادگيري‌تان آسان‌تر شود. مي‌توانيد از ميان لغات سخت، لغت هفته انتخاب کنيد و در طي هفته که ادبيات داريد به آن لغت توجه خاص داشته باشيد. مي‌توانيد علاوه بر استفاده از جعبه «لايتنر» از چسباندن لغات بر در و ديوار نيز براي يادگيري بهتر آنها استفاده کنيد. اگر از جعبه «لايتنر» استفاده مي‌کنيد، روي فيش‌هاي اين جعبه مي‌توانيد معاني اصطلاحات و واژه‌ها و عبارات مهم و حتي معاني ضرب‌المثل‌ها يا کنايه‌ها و استعاره‌ها را نيز يادداشت کنيد؛ علاوه بر اين، به لغاتي که مشابه همديگر هستند نيز توجه کنيد و آنها را روي يک فيش يادداشت کنيد.

 

1ـ حتماً لغات و اصطلاحات مهم کتاب‌هاي درسي را با رنگ‌هاي مختلف مشخص کنيد.

2ـ لغت‌هاي مهم املايي يا معنايي را پس از مشخص کردن در کتاب، در خلاصه‌ خود وارد کنيد.

3ـ سعي کنيد که هفته‌اي 5/1 تا 2 ساعت در زمان‌هاي مختلف (مثلا سه روز، روزي سي دقيقه) لغات ادبيات را مرور کنيد.

4- لغات انتهاي کتاب را هرگز فراموش نکنيد و حتماً آنها را هم با دقت زيادي مطالعه کنيد.

5- سعي کنيد که حتماً درس‌هاي گروه کلمات املايي زبان فارسي را با دقت زيادي مطالعه کنيد و آنها را ياد بگيريد.

 

اين قسمت از کتاب ادبيّات، که به زندگي شاعران و نويسندگان اشاره مي‌کند و در آنها موضوعاتي مانند:

 

سال تولد و فوت، محل تولد، نام آثار آنان و محتواي آنها و به طور کلي هرگونه اطلاعاتي را درباره آنها مطرح مي‌کند، به خاطر تعداد زياد نويسندگان و شاعران، که در کتاب ادبيّات مطرح شده است، بيشتر امکان دارد که فراموش شود؛ پس اين قسمت از درس ادبيات، به صورت اساسي، نياز به حفظ کردن دارد. برخي از داوطلبان با حفظ کردن اين مطالب، مشکل دارند و زود مطالب اين بخش را فراموش مي‌کنند؛ اما بايد به اين نکته توجه داشته باشيد که براي کسب يک درصد قابل قبول در درسي که بيشتر داوطلبان در آن، نمره خوبي را کسب مي‌کنند، انجام اين کار، بسيار مهم است؛ با اين همه، کارهايي وجود دارد که انجام آنها فراموشي را کاهش مي‌دهد. در زير به برخي از آنها اشاره مي‌کنيم:

 

1ـ حتماً مطالب مورد نياز تاريخ ادبيات را دسته‌بندي کنيد. اين دسته‌بندي مي‌تواند به صورت طبقه‌بندي کردن آنها در قرن‌هاي مختلف يا به صورت موضوعي و يا … باشد.

 

اين عمل باعث مي‌شود که مطالب را ديرتر فراموش کنيد. حتماً تاريخ ادبيات را در خلاصه‌ خود به صورت دسته‌بندي شده بنويسيد؛ يعني علاوه بر اينکه در مورد يک شخص، قرن، نام کتاب و … توضيحات را از هم جدا مي‌کنيد، افراد مختلف را نيز طبقه‌بندي کنيد؛ مثلاً شاعران معاصر و شاعران قرن سه و ….

 

2- سعي کنيد که خلاصه‌ خود را به صورت جذاب و با رنگ‌هاي مختلفي بنويسيد تا تصوير بهتري از آن در ذهنتان شکل بگيرد. از آنجايي که مطالب حفظي براي ماندگاري بهتر و بيشتر، نياز به مرور شدن دارند، بسته به برنامه درسي و نياز خودتان، حتماً زماني را براي مرور کردن آنها، هر چند مرورهاي سريع، در نظر بگيريد.

 

3ـ اعلام انتهاي کتاب‌ها را فراموش نکنيد، و اگر توانستيد، نکته‌هاي آنها را نيز در خلاصه خود اضافه کنيد.

 

4- روش‌هاي خاصّي براي حفظ اسامي و نکات و… ابداع کنيد؛ مثلاً براي يادگيري و حفظ مطالب از تکنيک‌هايي نظير مخفّف‌ها استفاده کنيد؛ مثلاً براي حفظ آثار خمسه نظامي گنجوي، که عبارتند از: مخزن الاسرار، ليلي و مجنون، خسرو و شيرين، هفت پيکر و اسکندرنامه، با استفاده از حروف اوّل آنها مي‌توان کلمه مخفّف «ملخ‌ها» را ساخت و از اين کلمه براي يادآوري آثار نظامي استفاده کرد.

 

5- خلاصه‌اي از مطالب کتاب را به صورت فيش درآوريد تا در زمان‌هاي مناسب بتوانيد آنها را مرور کنيد.

 

6- گرچه به خاطر راحتي خودتان و سهولت در يادگيري‌تان، اين شما هستيد که بايد تصميم بگيريد که چگونه خلاصه‌برداري کنيد، اما پيشنهاد ما اين است که در بالاي اين فيش‌ها، نام شخصيّت مورد نظر خود را بنويسيد و اطّلاعاتي را که درباره اين شخصيّت در کتاب‌هاي درس ادبيّات مي‌بينيد، در پايين آن يادداشت کنيد؛ از جمله قرني که در آن مي‌زيسته است، آثار، محتواي آثار، سبک ادبي، نگارش نويسنده يا ويژگي‌هاي خاص نگارش او، شاگردان و هم عصران معروف آن و به طور کلي هر گونه اطّلاعاتي را که در کتاب‌هاي درسي درباره آنها آمده است، به طور خلاصه در اين بخش يادداشت کنيد. در پايان، لازم است يادآوري شود که در تهيه اين فيش‌ها و خلاصه‌ها، حتماً به قسمت اعلام در انتهاي کتاب‌هاي درسي توجّه کنيد؛ زيرا اين بخش، بسيار مورد توجّه طراحان سؤال است.

 

 

آرايه‌هاي ادبي، داراي تعاريف و موضوعاتي است که تنها حفظ کردن آنها، کمک چنداني در پاسخ دادن به سؤالات نمي‌کند؛ به ‌طور مثال، شايد همه بدانند که تعريف تشبيه چيست يا استعاره کدام است، اما نکات ريز و کاربردها و مثال‌هاي اين موارد، از تعاريف آنها مهم‌تر است. براي اينکه در تست زني آرايه‌هاي ادبي موفق باشيد، حتماً سعي کنيد که بسيار تمرين کنيد. تمرين کردن در اين بخش، بسيار مهم است؛ پس سعي کنيد تا مي‌توانيد، در اشعار مختلفي که در کتاب‌هاي درسي و غيردرسي آمده است، دنبال آرايه‌هاي ادبي بگرديد و تمام بحث‌هايي را که خوانده‌ايد، در اين اشعار پياده کنيد. به منظور اينکه همه آرايه‌ها، براي زمان بيشتر و به صورت بهتري در ذهنتان بماند، حتماً هر آرايه را با يک رنگ خاص بنويسيد و براي هر آرايه، مثال‌هاي جالب و به خاطر ماندني را حفظ کنيد. با انجام اين دو کار، خواهيد توانست پاسخ سؤالات راجع به آرايه در‌ آزمون سراسري را نيز خودتان استنباط کنيد و آنها را علامت بزنيد. انجام اين کار، فقط کمي تمرين مي‌خواهد. اگر لازم ديديد، مي‌توانيد نکته‌هاي مهم برخي از ابيات در زمينه‌ آرايه را نيز در خلاصه‌ خود وارد کنيد.

 

 

زبان فارسي نيز، مانند آرايه‌هاي ادبي، از جمله بخش‌هايي از ادبيات است که يادگيري صرف قواعد آن، کمک مؤثري به تست‌زني در اين مبحث نمي‌کند؛ زيرا شما بايد بعد از خواندن قواعد، بتوانيد آنها را در جمله بيابيد و درک کنيد.

 

براي انجام اين کار، ابتدا حتماً کليات مباحث و تعاريف را با مطالعه‌ کتاب ياد بگيريد و بعد از آن، تا مي‌توانيد، تست‌هاي استاندارد بزنيد تا با نکته‌هاي ريز زبان فارسي نيز آشنا شويد؛ به ‌طور مثال، مبحث تعداد تکواژه، مبحث سنگين و وقت‌گيري است؛ اما اين موضوع نبايد باعث شود تا شما اين مبحث را کلاً رها کنيد. پس از اينکه هر مبحث زبان فارسي را خوانديد، تا مي‌توانيد، تست بزنيد. هر چند ممکن است تست‌هايي که از اين قسمت مطرح شود، آسان باشد، اما توجه داشته باشيد که در صورت کار نکردن روي زبان فارسي، امکان آن هست که نمره چند تست را از دست بدهيد.

 

 

 آخرين و شايد مهم‌ترين قسمت ادبيات در آزمون سراسري، قرابت معنايي است. قرابت معنايي، کاملاً به درک ادبي شما مربوط است و شايد تنها کاري که مي‌توان براي بهبود کيفيت يادگيري‌تان در مبحث قرابت معنايي انجام دهيد، بالا بردن درک ادبي و درک معاني و مفاهيم شعرهاي مختلف از سوي شماست. براي يادگيري بهتر مبحث قرابت معنايي، سعي کنيد که کتاب شعري تهيه کرده و مفهوم شعرهاي مختلف آن را درک کنيد و ارتباط آن را با اشعار کتاب فارسي بيابيد. اصلاً لازم نيست که هر روز مقدار زيادي از اين کتاب را بخوانيد؛ حتي اگر فقط روزانه ده بيت شعر هم از آن بخوانيد، بسيار خوب است؛ اما سعي کنيد که اين کار را حتماً به ‌طور مداوم انجام دهيد تا به مرور زمان، درک شما از ادبيات و اشعار مختلف، بالا برود تا بتوانيد راحت‌تر سؤالات را پاسخ دهيد؛ البته اگر در اين قسمت از ادبيات مشکل داريد، فراموش نکنيد که در مدت کوتاه، پيشرفت فوق‌العاده‌اي براي شما حاصل نخواهد شد؛ اما اگر اين کار را به صورت مداوم انجام دهيد، مطمين باشيد که نتيجه‌اش را در آزمون سراسري مي‌بينيد.